Tekst'ar'o de Esperant'o

La bon'a lingv'o

Pri la bon'a lingv'o mi babil'os kun vi, se vi konsent'as. “Bon'a kiu'rilat'e?” vi demand'as sen'dub'e, konsci'a pri la mult'a'j senc'o'j de tiu vort'o. “Ĉiel,” mi respond'as. Ĝust'e tio'n mi ŝat'as pri tiu lingv'o, ke laŭ tiom da aspekt'o'j ĝi bon'as al mi.

Bon'a en la senc'o bon'gust'a, ekzempl'e. Mi ĉerp'as ĝu'o'n el ĝi, kompar'ebl'a'n kun la plezur'o, kiu'n hav'ig'as bon'a manĝ'o aŭ vin'o riĉ-arom'a. Bon'a kiel bon'a muzik'o: orel'plaĉ'a, melodi'a, ĝoj'don'a per la simpl'a harmoni'o de si'a'j son'o'j. Bon'a, kiel oni parol'as pri bon'a ŝerc'o: traf'a mi trov'as ĝi'n, kapabl'a bel'e kaj laŭ'cel'e tuŝ'i. Bon'a, kiel bon'a okaz'o. Vi sopir'is hav'i libr'o'n el'ĉerp'it'a'n, kaj jen hazard'e en brokant'a libr'ej'o vi trov'as ĝi'n. Ne perfekt'a'n: iom makul'it'a'n, kaj kun unu aŭ du paĝ'o'j et'e ŝir'it'a'j. Sed ĝi mal'mult'e kost'as, kaj vi akcept'as ĝi'n kiel trezor'o'n. Simil'e, esperant'o'n oni pov'as sent'i trezor'o: ne perfekt'a, tut'e cert'e, sed tio est'as bon'aĵ'o; se perfekt'a, ĝi impres'us mal'pli hom'e. Grav'as, ke ĝi kontent'ig'as, ĉar ĝi respond'as al sopir'o. Bon'a trov'aĵ'o mult'a'j sent'as ĝi'n.

Moral'e bon'a, ankaŭ, ĉar ĝi hav'as konsider'o'n por la et'ul'o'j, por tiu'j, kiu'j ne aparten'as al prestiĝ'a'j kultur'o'j aŭ al favor'at'a soci'klas'o. Est'as pens'ig'e vid'i, kiel alt'rang'ul'o'j mis'kompren'as si'n reciprok'e, fuŝ-uz'ant'e lingv'o'j'n, kiu'j'n ili ne reg'as, aŭ kiel ĝen'at'e ili rilat'as inter si per'e de traduk'ist'o'j, malgraŭ la long'a'j stud'o'j, la potenc'o, la pov'o ne ŝpar'i. Dum ĉe ni plej ordinar'a'j hom'o'j, sen mon'o, sen diplom'o'j, inter'kompren'iĝ'as kvazaŭ propr'a'lingv'e. Jes, moral'e bon'a, ĉar ĝi montr'iĝ'as pli just'a ol iu ajn ali'a metod'o inter'kultur'e komunik'i.

Psikologi'e bon'a. Ĝi est'as kvazaŭ model'o de psik'a san'o. La pli'mult'o el la lingv'o'j est'as nek tre konsekvenc'a'j, nek tre liber'a'j. Sed ni'a bon'a lingv'o port'as koher'o'n al plej alt'a supr'o, kaj las'as al ni pli da liber'a elekt'o, en la manier'o esprim'i ni'n, ol iu ajn ali'a komunik'il'o. Tre rigor'a ĝi est'as, kaj postul'as disciplin'o'n (ni nur pens'u pri la n-fin'aĵ'o), sed kadr'e de tiu rigor'o, kiom da liber'ec'o ĝi hav'ig'as al ni! En kiu lingv'o ebl'as elekt'i laŭ'plaĉ'e inter mi vi'n dank'as, mi dank'as vi'n kaj mi dank'as al vi? Inter li lud'as gitar'o'n kun fervor'o kaj li fervor'e gitar'as? Preciz'e la rigor'a senc'o de la fin'aĵ'o'j liber'ig'as la kor'o'n kaj la mens'o'n, stimul'as kre'em'o'n fekund'e. Tial spontan'ec'o trov'as en ĝi ebl'o'j'n plen'e dis'volv'iĝ'i, kiu'j ne hav'as simil'o'n ali'lingv'e. Kiu sci'as tiel bel'e akord'ig'i rigor'o'n kun liber'ec'o, pens'o'n kun sent'o, tiu est'as psik'e envi'ind'e san'a.

Bon'a en la senc'o bon'kor'a. Help'em'a, kiel bon'a amik'o. Kiom da problem'o'j ĝi help'as solv'i ĉe vojaĝ'ant'o'j! Kiom da ĝoj'o ĝi al'port'as, vibr'ig'ant'e la kor'o'j'n sam'takt'e, kre'ant'e tiu'j'n okaz'o'j'n, en kiu'j ni inter'kultur'e re'trov'iĝ'as, ĉef'e por amik'um'i, laŭ la bel'a, profund'e hom'a esprim'o de Roger Bernard! Kiel bon'e ni sent'as ni'n, babil'ant'e per ĝi! Intens'a'n dank'em'o'n mi sent'as, kiam mi pens'as pri tiu aspekt'o de ĝi'a bon'ec'o: ĝi stimul'as bon'a'j'n sent'o'j'n, kiu'j ig'as la viv'o'n pli riĉ'a. Ĝi dis'radi'as bon'ec'o'n.

Bon'a lingv'o, kontrast'e al mal'bon'a lingv'o'uz'o. Kio'n signif'as uz'i mal'bon'a'n lingv'o'n? Ne'klar'a esprim'o, ebl'e. Tamen ni dir'as, ke tiu aŭ tiu bon'e parol'as aŭ verk'as, tiu ali'a mal'bon'e. Dev'as est'i io ĝust'a en tiu juĝ'o, eĉ se la mez'a esperant'ist'o ne pov'us taŭg'e preciz'ig'i, kio. Jes, pli bon'a lingv'o kaj lingv'o mal'pli bon'a ekzist'as tiu'senc'e. Sed kio est'as la bon'a lingv'o?

Pri tiu bon'a lingv'o – en la divers'a'j senc'o'j de la vort'o – mi ŝat'us divid'i kun vi la frukt'o'j'n de mi'a medit'ad'o. Sed, kiam mi trakt'os pri punkt'o'j, pri kiu'j hom'o'j dis'opini'as, bon'e konsci'u, ke mi esprim'os nur mi'a'n sent'o'n, aŭ la konklud'o'n de mi'a pri'pens'ad'o, ne “ver'o'n”, kiu'n mi vol'us trud'i, tim'ant'e, ke, se oni ne respekt'os ĝi'n, esperant'o dis'fal'os.

Mi fid'as je la san'a prudent'o de ni'a kolektiv'o. Esperant'o, kiel ĉiu viv'ant'a lingv'o, prezent'as divers'a'j'n form'o'j'n; ili est'as kelk'foj'e tre rival'a'j, ĉar ili spegul'as konkur'a'j'n koncept'ad'o'j'n pri la esenc'o de mond'a komunik'il'o. Ebl'e du form'o'j de esperant'o kun'ekzist'os sen'ĝen'e, sam'e kiel nun kun'ekzist'as la brit'a kaj la uson'a form'o'j de la angl'a. Sed pli probabl'e la histori'a evolu'o favor'os unu el tiu'j form'o'j. Mi'a'opini'e, neni'u aŭtoritat'o elekt'os. Decid'os, ne'konsci'e, la uz'ant'ar'o, laŭ ekvilibr'o inter bezon'o'j kaj ebl'o'j, inter divers'a'j manier'o'j taks'i bel'ec'o'n kaj klar'ec'o'n. Instinkt'e ĝi trov'os, kio plej bon'e taŭg'as por ĉiu'j en la lingv'o-evolu'ig'a lud'o. Tiel ja lingv'o dis'volv'iĝ'as. Kaj, kvankam tio'n mult'a'j ŝajn'e ankoraŭ ne rimark'is, esperant'o ne plu est'as projekt'o; ĝi est'as lingv'o.

Jes, pri ĉio ĉi mi dezir'us ĉi-verk'e babil'i. Sed, ebl'e, unu'e, mi klar'ig'u, kial.

Iom pri la fon'o de ĉi tiu verk'o

De plur'a'j flank'o'j oni pet'as mi'n verk'i broŝur'o'n por difin'i mi'a'n star'punkt'o'n pri esperant'o iom pli detal'e ol en la kelk'a'j artikol'o'j, kiu'j'n mi publik'ig'is. Mi tio'n des pli volont'e far'os, ĉar mi ricev'as, leter'e aŭ parol'e, mult'a'j'n demand'o'j'n pri tiu aŭ ali'a punkt'o, kaj oft'e mi pens'is, ke est'as bedaŭr'ind'e ne publik'ig'i la respond'o'j'n, ĉar, kiel ajn subjektiv'a'j ili est'as, ili pov'as interes'i pli ol unu'op'ul'o'n.

Mi ĵus uz'is la vort'o'n subjektiv'a. Iom da koment'ad'o neces'us tiu'rilat'e. Mi ŝat'us objektiv'i. Sed de plur'a'j jar'dek'o'j nun mi observ'ad'as diskut'o'j'n pri lingv'o'j, en kadr'o'j plej divers'a'j, kaj ĉiu'foj'e mi'n frap'as la konstat'o, ke objektiv'ec'o tiu'kamp'e aper'as ne'ebl'a. Kial? Ver'ŝajn'e ĉar lingv'o est'as tiel intim'e lig'it'a al la kern'o de ni'a konsci'o pri ni mem kaj pri ni'a ident'ec'o, sam'kiel al la pra'rilat'o'j kun tiu'j, kiu'j instru'is al ni parol'i (plej oft'e la patr'in'o), ke ni'a si'n'ten'o pri ĝi est'as mult'e pli ol intelekt'a star'punkt'o, eĉ se tio'n ni ne pov'as vid'i mem: ĝi est'as inter'plekt'it'a kun primitiv'a'j sent'o'j kaj emoci'o'j kuŝ'ant'a'j tre profund'e en ni, kiu'j sen ni'a sci'o en'miks'iĝ'as tuj ĉe menci'o de lingv'o. Tial diskut'o pri lingv'a punkt'o em'as ekscit'i ni'n pli ol la situaci'o prav'ig'us.

Objektiv'i mi do prov'os, sed kun plen'a konsci'o, ke, plej probabl'e, ne prosper'os al mi. Por ke vi pov'u rigard'i mi'a'j'n konsider'o'j'n kun kiel ebl'e plej grand'a distanc'o – t.e. por ke vi pov'u juĝ'i, kio'n mi ĉi-sub'e dir'os, rest'ant'e kiel ebl'e plej liber'a, plej ne'influ'at'a de mi – mi tuj klar'ig'os la font'o'j'n de mi'a pri'lingv'a subjektiv'ec'o. Pli bon'e kompren'ant'e, kiel kaj kial mi al'ven'is al mi'a nun'a vid'punkt'o, vi pov'os pli ĝust'e taks'i, kiom ĝi valid'as vi'a-kaz'e. Mi esper'as, ke vi bon'vol'os afabl'e pardon'i tia'n si'n'prezent'o'n: ĝi ŝajn'as al mi neces'a, por ke ĉio est'u klar'a inter ni. Se tiu histori'o ne interes'as vi'n, trans'ir'u tuj al la du'a ĉapitr'o.

Strang'a esperant'ist'ec'o

Mi'a interes'o pri lingv'o'j sen'dub'e font'as el mi'a jun'aĝ'a mal'kovr'o de esperant'o, kiu okaz'is jen'e. Mi est'is naŭ'jar'a, kiam traf'is en mi'a'j'n man'o'j'n mult'lingv'a pres'it'a paper'et'o, kiu akompan'is tiu'epok'e (1939, 1940) film'o'j'n produkt'at'a'j'n de la firma'o Gevaert. Ĝi en'ten'is du part'o'j'n; la du'a titol'iĝ'is Garanti'o kaj pri la unu'a mi memor'as nur, ke ĝi komenc'iĝ'is per la vort'o Sen'pag'a. Tiu vort'o kvazaŭ hipnot'ig'is mi'n, tiom ĝi mal'simil'is al si'a traduk'o en la ali'a'j lingv'o'j. Kaj jen fulm'e ek'kompren'o ek'bril'is en mi: en mi'a lok'a dialekt'o, ja, /sẽ/ signif'as “sen” kaj /pají/ “pag'i”. Ke en tiu lingv'o kun la strang'a nom'o (strang'a per tio, ke ĝi el'vok'is nek land'o'n nek popol'o'n) la franc'a gratuit esprim'iĝ'as per unu vort'o kun'met'it'a el la ide'o'j “sen” kaj “pag'i”, tio est'is pli ol mir'ind'a: admir'ind'a. Tiu'sekund'e mi en'am'iĝ'is al la lingv'o. Kaj mi decid'is, ke iam mi sci'os ĝi'n.

Dum du jar'o'j mi prov'is trov'i manier'o'n lern'i la mirakl'a'n lingv'o'n, sed van'e. Mi trov'is en la grand'a franc'a vort'ar'o Larousse mal'long'a'n klar'ig'o'n indik'ant'a'n la funkci'o'n de ĉiu fin'aĵ'o, kaj per ĝi mi analiz'is mi'a'n Gevaert-dokument'o'n, pli kaj pli admir'e, sed ankaŭ pli kaj pli mal'ĝoj'a pri la ne'pov'o lern'i plu. Unu el mi'a'j onkl'o'j est'is si'a'temp'e esperant'ist'o kaj ankoraŭ hav'is libr'o'j'n pri la lingv'o, sed li loĝ'is mal'proksim'e kaj pri li'a iam'a aparten'o al la mov'ad'o mi ek'sci'is nur post plur'a'j jar'o'j.

Fakt'e, mi'n help'is hazard'o. En iu sub'tegment'o, amik'o trov'is mal'nov'a'n volum'o'n, kiu est'is bind'it'a kolekt'o de revu'o por'knab'a el la jar'o'j 20-aj. En ĉiu numer'o trov'iĝ'is esperant'o-lecion'o. Avid'e mi ĵet'is mi'n sur ĝi'n. Post ebl'e tri monat'o'j mi leg'is la last'a'n tekst'o'n, kiu'n mi plen'e kompren'is. Kvankam mi neniam uz'is la lingv'o'n aktiv'e, escept'e por far'i la ekzerc'o'j'n, mi hav'is la sent'o'n, ke mi nun posed'as ĝi'n. Ebl'e mi'a'j subjektiv'a'j star'punkt'o'j pri la lingv'o de'ven'as de tio, ke el tiu iluzi'o mi neniam re'san'iĝ'is. Est'is infan'ec'a re'ag'o: la fakt'o, ke mi ating'is la last'a'n lecion'o'n, signif'is por mi, ke mi'a stud'o nun est'as komplet'a.

Iu'senc'e, ĝi montr'iĝ'is komplet'a: mi pov'is per ĝi esprim'i i'o'n ajn. La radik'ar'o, kiu'n mi dispon'is, est'is lim'ig'it'a. Sed la ebl'o'j kombin'i, kiu'j'n la struktur'o'j de la lingv'o al mi hav'ig'is, est'is tiel vast'a'j, ke mi ne dev'is pen'i mult'e por trov'i solv'o'n al ĉiu'j esprim'problem'o'j. Mi bedaŭr'ind'e ne memor'as ver'a'j'n ekzempl'o'j'n, sed la sistem'o est'is jen'a: se mi bezon'is vort'o'n por la koncept'o “imag'u al vi” kaj tiu ne trov'iĝ'is en mi'a vort'proviz'o, neniam mi pens'us, ke mi pov'us en'konduk'i nov'a'n radik'o'n, mi prov'is esprim'i la ide'o'n per la hav'ebl'a'j element'o'j. Mi do dir'is, ekzempl'e, bild'ig'u al vi aŭ prezent'u al vi. Se mank'is la vort'o “traduk'i”, mi dir'is trans'lingv'ig'i aŭ ali'lingv'ig'i aŭ uz'is form'o'n kiel esperant'ig'i, el'angl'ig'i, k.s. Fakt'e, kiel dir'it'e, la du menci'it'a'j radik'o'j trov'iĝ'is en mi'a vort'ar'et'o, sed mi tamen uz'is ankaŭ la sinonim'o'j'n, kiu'j'n mi el'pens'is, ĉar ĝust'e la fekund'ec'o de la vort'far'a sistem'o est'is por mi plej dank'o'vek'a donac'o, sen'kompar'e ĝoj'don'a.

Tiu'temp'e, mi ne sci'is, ke ekzist'as esperant'ist'o'j. La plen'kresk'ul'o'j, kiu'j'n mi demand'is pri la verk'o de Zamenhof, respond'is, ke tem'as pri fiask'int'a projekt'o, aŭ pri spec'o de eksperiment'a lingv'o, kiu'n neni'u iam ajn parol'is.

Ne'grav'e. Mi tiom en'am'iĝ'is al ĝi, ke ĝi far'iĝ'is la lingv'o plej uz'at'a en mi'a pens'ad'o. Kiam mi est'is sol'a, mi parol'is per ĝi laŭt'voĉ'e, por frand'i ĝi'a'j'n son'o'j'n, kaj probabl'e ankaŭ por la plezur'o konstat'i, kiel kontent'ig'e vort'o'j surpriz'e traf'a'j spontan'e form'iĝ'as en mi. Mi ne serĉ'is tiu'j'n vort'o'j'n. Mi nur hav'is pens'o'n, kaj el'dir'ant'e ĝi'n, mi mir'e rimark'is i'a'n nov'kombin'o'n, kiu'n mi trov'is plaĉ'a kaj esprim'a. Kun ĉiu tag'o kresk'is mi'a admir'o al la lingv'o. Mi uz'is ĝi'n por verk'i tag'libr'o'n, en kiu lok'iĝ'is ankaŭ mult'a'j kant'o'j kaj poem'o'j.

Post iu temp'o, unu el mi'a'j frat'o'j lern'is la lingv'o'n, kaj, ĉar la cirkonstanc'o'j apart'ig'is ni'n dum unu jar'o, ĝi iĝ'is tiu'temp'e ni'a leter'a komunik'il'o. Ĝi rol'is por ni kiel sekret'a lingv'o. Perfekt'e taŭg'a.

Kaj jen, kiam mi est'is 15-jar'a, sekv'e al du hazard'o'j, kiu'j'n detal'ig'i est'us tro ted'e, mi ek'kon'is la esperant'o-mov'ad'o'n. Mi est'is eg'e ĝoj'a ek'sci'i, ke mi'a frat'o kaj mi ne est'as sol'ul'o'j, ke ankaŭ ali'a'j hom'o'j admir'as la zamenhof'an mir'ind'aĵ'o'n, kaj aktiv'e uz'as ĝi'n. Ve! La unu'a renkont'o est'is katastrof'a. Mi de'fal'is de plej alt'e. El la vund'o (la traŭmo, se vi prefer'as fak'ĵargon'i), kiu'n mi tra'viv'is tiu'foj'e, mi neniam re'san'iĝ'is. Tiu'j franc'lingv'an'o'j parol'is ne tre flu'e, mult'a'j eĉ preskaŭ balbut'e, pro ne'bon'a reg'ad'o de la lingv'o, kaj ili uz'is, kun terur'a last'silab'a akcent'ad'o, ĉia'spec'a'j'n vort'o'j'n, kiu'j'n – laŭ mi'a impres'o – ili simpl'e ĉerp'is el ali'a'j lingv'o'j, ĉef'e el la franc'a, mask'ant'e la fremd'ec'o'n per esperant'a'j fin'aĵ'o'j.

Ebl'e jam okaz'is al vi, ke en mal'nov'a urb'o vi eg'e ŝat'is plac'o'n, ĉar ĝi'n am'e kaj art'e aranĝ'is, antaŭ long'e, hom'o'j plej talent'a'j, kaj jen vi re'ven'as post iom long'a rest'ad'o ali'land'e, antaŭ'ĝoj'as la re'vid'o'n kaj ... ĉio est'as fuŝ'it'a. La harmoni'o'n de la lok'o oni mort'bat'is: mal'aper'is la mal'nov'a'j tili'o'j, kiu'j ornam'is ĝi'n kaj plaĉ'e bon'odor'is, star'as nun modern'a alt'a konstru'aĵ'o, kiu fuŝ'as la tut'a'n etos'o'n, oni for'pren'is la antikv'a'n fontan'o'n por far'i spac'o'n por la aŭt'o'j, unu'vort'e, oni mult'rilat'e difekt'is i'o'n plej kar'a'n al vi'a kor'o. Sakrilegi'o!, vi dir'as al vi, amar'e.

Tia'n sent'o'n mi hav'is, renkont'ant'e mi'a'j'n unu'a'j'n esperant'ist'o'j'n. Ili difekt'is i'o'n, kio est'is sankt'a. Ili ne konsci'is la bel'ec'o'n. Pri la fekund'ec'o de la geni'a sistem'o, ili ŝajn'e hav'is neniu'n ide'o'n. Kaj la lingv'o'n ili tiom komplik'is al si, ke ili ne pov'is uz'i ĝi'n flu'e. Mi sent'is mi'n perfid'it'a.

Sed sam'temp'e mi ek'sci'is, ke esperant'o uz'iĝ'as tut'mond'e. Jes, eĉ en Japani'o kaj Ĉini'o, eĉ en Orient'a Eŭrop'o, eĉ en Sud'amerik'o. Rest'i sol'a kun mi'a riĉ'a, flu'a, sed baz'vort'a lingv'o est'us stult'e. Por la kontakt'o'j mi do rezignaci'e akcept'is (iom) ŝanĝ'i mi'a'n lingv'aĵ'o'n. Baldaŭ mi korespond'is kun divers'land'a'j esperant'ist'o'j, i.a. knab'o'j el orient'a Azi'o, sam'aĝ'a'j kiel mi, kun kiu'j mi inter'ŝanĝ'is plej interes'a'j'n leter'o'j'n. Kaj jen du'a surpriz'o: ili'a'j leter'o'j, kvankam ne plen'e laŭ'norm'a'j gramatik'e, est'is en la sam'a lingv'o, kiu'n mi sol'a, aŭ kun mi'a frat'o, praktik'is dum tri jar'o'j! Ni pov'is tuŝ'i ĉi'a'j'n tem'o'j'n, kaj perfekt'e inter'kompren'iĝ'is. Ni inter'send'is ŝerc'o'j'n kaj poem'o'j'n, kaj por tio ne neces'is dik'a'j vort'ar'o'j. Mi re'trov'is plezur'e la bon'a'n lingv'o'n, kiu'n mi tiom am'is ...

Tri pli'a'j konvink'o'font'o'j

Al tiu histori'o mi dev'as al'don'i tri fakt'o'j'n por klar'ig'i, kial mi prefer'as kombin'i element'o'j'n el la baz'a proviz'o, kiam tio ebl'as por esprim'i la koncern'a'n ide'o'n, ol uz'i vort'o'j'n trans'pren'it'a'j'n el naci'lingv'o.

Unu'e, mi'a ĉin'a korespond'ant'o en'konduk'is mi'n en si'a'n lingv'o'n, kaj mi efektiv'e ĝi'n plu lern'is, ĝis, post mult'a'j jar'o'j, mi ricev'is diplom'o'n pri ĝi. Mi do rimark'is, ke er-kombin'em'o ne est'as fantazi'o mi'a, sed ke ekzist'as lingv'o'j, en kiu'j ĝi est'as la normal'a manier'o riĉ'ig'i la vort'ar'o'n. Ŝok'is mi'a'n sent'o'n pri just'ec'o, ke kiam mi, okcident'an'o, unu'a'foj'e en mi'a viv'o renkont'as en ĉin'a tekst'o la vort'o'j'n “helikopter'o” aŭ “teologi'o”, mi ili'n tuj kompren'as, malgraŭ la plen'a ĉin'ec'o de ili'a aspekt'o, ĉar ili est'as form'it'a'j el jam kon'at'a'j er'o'j, dum ĉin'o lern'int'a esperant'o'n dev'as ĉu diven'i laŭ la kun'tekst'o (sed ne ĉiam est'as kompren'ig'a kun'tekst'o), ĉu tra'serĉ'i vort'ar'o'n, ĉu mis'kompren'i (teolog'o unu'a'vid'e ŝajn'as est'i fak'ul'o pri te'o; ni ja nom'as vin'olog'o la fak'ul'o'n pri vin'o, kaj en land'o, kie est'as mult'a'j spec'o'j de te'o, kun subtil'a'j arom'nuanc'o'j, ekzist'as rilat'e al te'o hom'o'j kompar'ebl'a'j al vin'olog'o'j pri vin'o). Ankoraŭ nun, la ne'egal'ec'o sent'iĝ'as dolor'e: kial mi'a lingv'o stumbl'ig'as li'n, dum li'a mi'n help'as?

Du'a grav'a faktor'o en mi'a star'punkt'o est'as, ke mi far'iĝ'is traduk'ist'o en UN. Nu, profesi'a traduk'ist'o ne rajt'as fabrik'i lingv'o'n laŭ'plaĉ'e. Li'a task'o est'as trans'ig'i en sistem'o'n, kiu est'as, kio ĝi est'as – kun la propr'a'j mank'o'j kaj lim'ig'o'j – pens'o'j'n esprim'it'a'j'n en ali'a sistem'o. En UN, ni traduk'is ĉef'e el la angl'a. En tiu lingv'o ekzist'as grand'eg'a kvant'o da vort'o'j, kiu'j ne hav'as sam'senc'aĵ'o'n en la franc'a. Ĉiu'foj'e, kiam traduk'ist'o renkont'as vort'o'j'n kiel to fix, pattern aŭ issue, li dev'as el'pens'i taŭg'a'j'n manier'o'j'n esprim'i la ide'o'n laŭ la koncern'a fraz'o, ĉar li ne dispon'as jam-pret'a'j'n franc'ig'o'j'n, ĉia'tekst'e uz'ebl'a'j'n, sam'e kiel ne ekzist'as jam-pret'a franc'ig'o de vort'o'j kiel traf'a, taŭg'a aŭ amik'um'i. Ali'vort'e, traduk'ist'o, se li vol'as konserv'i si'a'n posten'o'n, dev'as akcept'i la princip'o'n “mi adapt'u mi'n al la lingv'o, ne la lingv'o'n al mi”. En UN mi tra'viv'is rilat'e la franc'a'n i'o'n simil'a'n al tio, kio'n mi sent'is kiel 12-jar'ul'o rilat'e al esperant'o: la sistem'o'n mi ne rajt'as ŝanĝ'i, mi trejn'u mi'n trov'i la solv'o'j'n al la esprim'problem'o'j kadr'e de la sistem'o. Nur tia disciplin'o, mi'a'opini'e, ebl'ig'as plen'e mal'kovr'i la riĉ'aĵ'o'j'n, kiu'j'n ĉiu lingv'o latent'e port'as en si.

La tri'a faktor'o est'as, ke for'las'int'e la traduk'a'n profesi'o'n, mi far'iĝ'is pli'feliĉ'ig'ist'o. Bon'vol'u pardon'i la en'konduk'o'n de tiu vort'o, sed ĝi est'as traf'a ekzempl'o pri mi'a'j esprim'problem'o'j. En la franc'a, mi neniam sci'as, kiel difin'i mi'n laŭ'profesi'e. Mi oficial'e est'as psik'analiz'ist'o kaj psik'o'terapi'ist'o. Sed psik'analiz'o inkluziv'as teori'o'j'n kaj praktik'o'j'n, kiu'j'n mi ne aprob'as kaj ne uz'as, kaj “terapi'ist'o” el'vok'as la kurac'ad'o'n de mal'san'ul'o, dum la hom'o'j, kiu'j ven'as al mi, ne est'as special'e mal'san'a'j. Mi'a ag'ad'o konsist'as el tio, ke mi help'as (aŭ prov'as help'i) ili'n far'iĝ'i pli feliĉ'a'j. Esperant'o ebl'ig'as esprim'i unu'vort'e, kio'n mi franc'lingv'e pov'as klar'ig'i nur per long'a fraz'o'ĉen'o.

Est'u kiel ajn, fakt'o est'as, ke hom'o'j ven'as rakont'i al mi plej konfidenc'e pri si'a viv'o, si'a'j problem'o'j, si'a'j sent'o'j, sonĝ'o'j kaj rev'o'j. Ili pri'trakt'as la senc'o'n de la viv'o, la mal'facil'o'n orient'iĝ'i en la politik'a'j, soci'a'j aŭ ekonomi'a'j real'aĵ'o'j, ili raport'as pri si'a religi'a histori'o kaj si'a'j seks'a'j ĝen'o'j, unu'vort'e ili parol'as pri ĉio ajn. Kelk'a'j – ĉef'e intelekt'ul'o'j – komenc'e parol'as per komplik'a lingv'o. Sed ju pli kre'iĝ'as etos'o de fid'o, ju pli ili profund'iĝ'as en la fund'a'j tavol'o'j de si'a psik'o, des pli la vort'proviz'o far'iĝ'as baz'a. Kial? Ver'ŝajn'e ĉar tio sufiĉ'as kaj montr'iĝ'as pli efik'a.

Mi'a spert'o est'as, ke la komunik'ad'o tiam dis'volv'iĝ'as pli bon'e, kaj tiu mal'kovr'o de simpl'a lingv'aĵ'o por esprim'i, tre nuanc'e, mal'simpl'a'j'n fakt'o'j'n kaj sent'o'j'n ŝajn'as est'i faktor'o en evolu'o al stat'o pli kontent'ig'a. Ebl'e mal'simpl'a esprim'ad'o est'as mask'o, kaj la trans'ir'o al ali'a manier'o ekster'ig'i si'n sign'as pli'proksim'iĝ'o'n al la ver'o, al la real'o. Kaj ver'o efik'as san'ig'e. Mi do sci'as, pro spert'o ĉiu'tag'a, ke plej simpl'a'j lingv'a'j rimed'o'j ebl'ig'as komunik'i je eg'e alt'a grad'o de kompleks'ec'o. Tiu'n mirakl'o'n ni ŝuld'as al la sen'fin'a'j ebl'o'j de kombin'ad'o. La sep not'o'j de la gam'o ebl'ig'as verk'i mir'ind'a'j'n simfoni'o'j'n, kaj la du'dek'kelk'a'j liter'o'j de ni'a aboc'o komunik'as sam'e profund'a'j'n pens'o'j'n, kiel komplik'a, plur'mil'sign'a sistem'o de hieroglif'o'j.

La franc'o'j kaj mi

En ĉi tiu verk'o mi plur'foj'e pri'parol'os franc'a'j'n kutim'o'j'n, la franc'a'n pens- kaj eduk'manier'o'n, la franc'a'n influ'o'n al esperant'o. Plej oft'e kritik'e. Cert'e tio est'as kamp'o, en kiu mi ne pov'as objektiv'i, kaj mi esper'as, ke mi'a'j franc'a'j leg'ant'o'j kompren'os mi'a'n parti'ec'o'n kaj sukces'os defend'i si'n kontraŭ mi'a'j asert'o'j, kiu'j risk'as est'i tro'ig'it'a'j.

Dum dek'kvin jar'o'j de mi'a viv'o, mi trov'iĝ'is en la ne'komfort'a situaci'o est'i ne'franc'a franc'parol'ant'o mez'e de franc'o'j, el kiu'j la pli'mult'o est'is parizaj. Sed la rilat'o'j kun tiu franc'ar'o, intelekt'ul'o'j viv'ant'a'j ekster Franci'o, est'is eg'e mal'facil'a'j. Tre oft'e ili al'pren'is super'ec'a'n si'n'ten'o'n, al kiu mi'a antaŭ'a viv'o tut'e ne prepar'is mi'n, kaj al kiu mi ne sci'is, komenc'e, trov'i taŭg'a'n re'ag'o'n. La kaŝ'it'a mesaĝ'o en ili'a'j dir'o'j est'is: “Kiel vi pov'as est'i tio, kio vi est'as, tiel mal'sam'a ol ni?” Oft'e ili vund'is mi'n. Oft'e, sub mi'a'j okul'o'j, ili humil'ig'is ali'a'j'n, kies sol'a kulp'o est'is, kiel ĉe mi, est'i ne'franc'o, aŭ ne est'i tra'pas'int'a la franc'a'n lern'ej'sistem'o'n kaj do hav'i en si'a kultur'o ne'pardon'ebl'a'j'n tru'o'j'n. Tiu'j hom'o'j konstant'e funkci'is antaŭ'juĝ'e, kaj mi'a ne'akcept'o de tiu manier'o pens'i incit'is ili'n.

Mi konsci'as nun, ke tio est'is psik'e ne'san'a medi'o, kaj ke est'us terur'a erar'o juĝ'i la franc'o'j'n laŭ tiu'j strang'a'j specimen'o'j. Sed la amas'efik'o est'is tia, la vund'ad'o tiel oft'a, ke tiu spert'o stamp'is mi'n. Ebl'e io tro akr'a en mi'a'j juĝ'o'j pri la franc'a lingv'o, aŭ pri la rilat'o de la franc'o'j al esperant'o, font'as el tiu'j infer'a'j tra'viv'aĵ'o'j. Re'e mi konstat'as, mal'fier'e, ke mi ne kapabl'as objektiv'i. Mi ŝat'us, sed ... Ne postul'u, ke hund'o, kiu'n infan'o'j ad'e turment'is, ne boj'u, kiam infan'o pas'as, eĉ plej bon'kor'a kaj hund-am'a.

Tamen mi emfaz'u, ke simil'a'n ag'manier'o'n mi preskaŭ neniam renkont'is ĉe franc'a'j esperant'ist'o'j. Tio pens'ig'as, ke esperant'o util'e distanc'ig'as de aĉ'a'j naci'a'j kutim'o'j, aŭ ke ven'as al ĝi hom'o'j, kiu'j tiu'j'n ne aprob'as.

Ĉu mi ted'is vi'n, parol'ant'e pri mi'a person'a histori'o? Mi pet'as vi'a'n amik'a'n pardon'o'n. Preciz'e ĉar mi kred'as, ke ver'o mult'e help'as solv'i problem'o'j'n, mi nepr'e dev'is rakont'i la ver'o'n pri mi. Nun vi sci'os, kie font'as mi'a eventual'a parti'ec'o. Kaj sekv'e vi'a juĝ'o est'os pli liber'a.

Lingv'o, kiu ekzist'as

Por UN kaj por Mond'a Organiz'o pri San'o mi labor'is sur la kvin kontinent'o'j (aŭ pli ĝust'e mond'o'part'o'j, ĉar mi labor'is en Guam, en Nov-Zelando, en Japani'o, kiu'j'n nom'i kontinent'a'j est'us ne rigor'e). Preskaŭ ĉie mi kontakt'is kaj renkont'is esperant'ist'o'j'n. Al la grand'eg'a bon'ŝanc'o tiel pov'i vojaĝ'i kaj labor'i en lok'o'j al mi fremd'a'j al'don'iĝ'as pli'a: mi oft'e est'as invit'at'a al esperant'o-aranĝ'o'j, ĉu por gvid'i lingv'o'kurs'o'n, ĉu por instru'i pri tio aŭ tio ĉi, ĉu por preleg'i, eĉ (ĉi'a'j ŝat'o'j ekzist'as en la hom'ar'o) por kant'i. Krom'e, mi ricev'as dek'o'n aŭ dek'du'o'n da esperant'lingv'a'j leter'o'j ĉiu'semajn'e, pri tem'o'j plej divers'a'j, de psikologi'a problem'o ĝis la politik'a organiz'o de Svis'land'o tra demand'o'j pri'lingv'a'j kaj koment'o'j pri mi'a verk'ad'o. Fin'e, ĉia'spec'a'j land'a'j, lok'a'j kaj fak'a'j grup'o'j aŭ asoci'o'j regal'ad'as mi'n per si'a'j bulten'o'j, oft'e modest'a'j amator'aĵ'o'j, kelk'foj'e broŝur'o aŭ revu'o plej bel'e pres'it'a.

Rezult'e, mi hav'as bon'a'n, ĉiu'tag'a'n kontakt'o'n kun la lingv'o, tia, kia la ordinar'ul'o'j ĝi'n uz'as. El 1000 kontakt'o'j mi'a'j kun esperant'ist'o'j el la tut'a mond'o, 999 ja est'as kun sen'prestiĝ'a'j lingv'o'uz'ant'o'j, kaj nur unu kun akademi'an'o, gramatik'ist'o aŭ verk'ist'o. La konklud'o, al kiu tiu spert'o mi'n konduk'as, ebl'e aper'os al vi plej banal'a: esperant'o ekzist'as.

Kio'n tio signif'as? Ke ĝi est'as real'a lingv'o, matur'a, firm'iĝ'int'a en kolektiv'o, kiu ĝi'n uz'ad'as tut'e kontent'ig'e. Ke ĝi est'as fleks'ebl'a, fort'a, kapabl'a. Ke ĝi est'as kompar'ebl'a kun la franc'a kaj la indonezia, la nederlanda kaj la hebre'a, lingv'o'j tre mal'sam'a'j, ĉiu je mal'sam'a epok'o de si'a viv'o'voj'o, kaj sekv'e kun propr'a'j mank'o'j (kiu'j kaŭz'as la sufer'o'j'n de la traduk'ist'o'j!), sed ĉiu kun sufiĉ'a'j rimed'o'j por respond'i al la normal'a'j bezon'o'j de komunik'ad'o. En tiu real'e uz'at'a esperant'o radik'as la lingv'o, kiu'n mi nom'as bon'a.

En ĝi kuŝ'as mi'a norm'o. Mi rifuz'as serĉ'i norm'o'n ĉe aŭtoritat'o'j, ĉar mi kred'as esperant'o'n esenc'e demokrati'a. Zamenhof ja rezign'is posed'rajt'o'n super la lingv'o, li al ĝi ne don'is nom'o'n, li rifuz'is, ke oni nom'u li'n kre'int'o de la lingv'o, sed akcept'is nur la titol'o'n “iniciat'int'o”; krom'e, est'as klar'e, laŭ mult'a'j li'a'j dir'o'j, ke li fid'is la ĝust'ec'o'n de kolektiv'a, anonim'a dis'volv'o, kaj ne individu'a'j'n decid'o'j'n, arbitr'a'j'n per si'a natur'o mem. Li dir'is ekzempl'e:

“La sol'a cel'o, kiu'n la Fundament'o hav'as, est'as nur: gard'i la lingv'o'n kontraŭ anarĥi'o, kontraŭ re'form'o'j arbitr'a'j kaj person'a'j (...), kontraŭ for'ĵet'ad'o de mal'nov'a'j form'o'j, antaŭ ol la nov'a'j est'os sufiĉ'e el'prov'it'a'j kaj tut'e definitiv'e kaj sen'disput'e akcept'it'a'j.” (L. L. Zamenhof, Lingv'a'j Respond'o'j, n-ro 144, Marmande: Esperant'a'j Franc'a'j El'don'o'j, 1962, p. 114‒115. La emfaz'it'a'j'n vort'o'j'n sub'strek'is Zamenhof mem.)

En tiu sam'a respond'o, li montr'as, ke la lingv'o

“dev'as tra'bat'i al si la voj'o'n ne per ia potenc'a dekret'o, sed per labor'ad'o de amas'o'j” (L. L. Zamenhof, sam'lok'e, p. 115).

Tiu labor'ad'o de amas'o'j okaz'is, kaj ni nun dispon'as lingv'o'n, antaŭ kiu, mi'a'opini'e, la plej konven'a si'n'ten'o est'as respekt'i ĝi'n. La opini'o'j de Zamenhof est'as estim'ind'a'j kaj mult'o'n ni pov'as ĉerp'i ĉe li, sed li ne plu est'as aŭtoritat'o, en tiu senc'o, ke oni sever'e sekv'u li'a'n lingv'o'uz'o'n. La lingv'o ja ŝanĝ'iĝ'is. Ekzempl'e, li ĝeneral'e dir'is evoluci'o. Sed la kolektiv'o tiu'senc'e nun preskaŭ ĉiam dir'as evolu'o, kaj sent'as ĉi-last'a'n form'o'n pli tip'e esperant'a ol la mal'nov'iĝ'int'a'n evoluci'o. Tial evolu'o est'as por mi nun'temp'e pli bon'a form'o. Pro la sam'a kial'o mi prefer'as koment'i al la zamenhofa komentari'i, rezult'o al li'a rezultat'o kaj spontan'a al la oficial'a spontane'a. Kiam du form'o'j ŝajn'as al mi egal'e uz'at'a'j en la kolektiv'o, mi al'pren'as la pli mal'long'a'n.

Simil'e, mi respekt'as Piv pro ĝi'a'j tre mult'a'j kaj laŭ'cel'e aranĝ'it'a'j cit'aĵ'o'j, sed mi ne akcept'as ĝi'a'j'n difin'o'j'n kaj preskrib'o'j'n, se ili ne spegul'as la ĝeneral'a'n uz'ad'o'n (Piv rekomend'as elekt'i am'i en kaz'o'j, kiam la eg'e plej mult'a'j lingv'an'o'j uz'as ŝat'i, aŭ Izraeli'o, malgraŭ la ĝeneral'e uz'at'a form'o – ankaŭ en la land'o mem – Israelo). La opini'o'j'n de Zamenhof, sam'e kiel tiu'j'n de Kalocsay kaj Waringhien, aŭ tiu'j'n de Haupenthal kaj de Dieg'o, aŭ tiu'j'n de Rikard'o Ŝulco, aŭ ankaŭ tiu'j'n de Pir'o'n aŭ Val'an'o, mi pov'as trov'i interes'a'j, sed, laŭ mi'a koncept'ad'o, ili hav'as neniu'n pov'o'n difin'i, kia'manier'e oni esprim'u si'n.

Okaz'as, ke tia'j hom'o'j (inkluziv'e mi'n) al'pren'as ton'o'n aŭtoritat'a'n, kvazaŭ ili hav'us i'a'n ĉiel'a'n komisi'o'n deklar'i, kio est'as ĝust'a kaj kio mal'ĝust'a. Sed ne las'u tiu'n mask'o'n influ'i vi'n. Est'as kon'at'a teknik'o, ceter'e oft'e ne'konsci'a kaj pur'intenc'a, de vend'ist'o'j kaj politik'ist'o'j: por trud'i i'o'n, oni parol'u, kvazaŭ oni hav'us kompetent'ec'o'n, potenc'o'n, kaj sci'us pli bon'e ol la ali'a'j. Tia pretend'at'a aŭtoritat'o impres'as. Sed sam'e kiel, “por ke lingv'o est'u inter'naci'a, ne sufiĉ'as nom'i ĝi'n tia”, sam'e pri lingv'a'j punkt'o'j, por hav'i la pov'o'n decid'i por la ali'a'j, ne sufiĉ'as tiu'n arog'i al si. Nur la sum'o de la spontan'a'j decid'o'j de tiu'j, kiu'j'n Zamenhof nom'is la amas'o'j, fakt'e difin'as la lingv'o'n.

Bedaŭr'ind'e, la afer'o est'as pli kompleks'a ol la ĉi-supr'a'j lini'o'j pov'us pens'ig'i. Hom'o'j ja est'as eg'e imit'em'a'j. Ili bezon'as model'o'j'n. La kolektiv'o do serĉ'as, ĉe tiu aŭ tiu ĉi, ekzempl'o'j'n de bon'a lingv'o. Tial okaz'as subtil'a lud'o reciprok-influ'a: la kolektiv'o serĉ'as model'o'j'n ĉe verk'ist'o'j aŭ bel'parol'ant'o'j, sed akcept'as imit'i nur tiu'j'n, kiu'j uz'as la lingv'o'n konform'e al ĝi'a sent'o pri ĝi. Por est'i akcept'it'a'j, aŭtor'o'j kaj parol'ad'ist'o'j do dev'as mem sent'i, kia'n lingv'o'n la kolektiv'o prefer'as, kaj kapabl'i uz'i ĝi'n. Se ili ne respekt'as la lingv'o'sent'o'n de la kolektiv'o, ili rest'as sur'bord'e. Ili ne trov'as lok'o'n en la flu'o de la ĝeneral'a evolu'o. Mal'mult'a'j verk'ist'o'j tio'n kompren'is, bedaŭr'ind'e. La pli'mult'o uz'as lingv'o'n, kiu ne respond'as al la dezir'o'j de la lingv'an'ar'o. Rezult'e, ties sopir'o, apenaŭ konsci'a, esprim'at'a nur mal'oft'e, sed profund'a kaj ver'a, plu vibr'as sen'respond'e.

Riĉ'as la real'a lingv'o

Tip'a ekzempl'o pri la “real'a lingv'o” est'as la verk'o de Tibor Sekelj Mond'o de Tra'viv'aĵ'o'j (Piz'o: Edistudio, 1981). Tiu'j vigl'a'j raport'et'o'j pri plej interes'a'j spert'o'j de ni'a fam'a mond'esplor'ant'o uz'as tut'e normal'a'n lingv'o'n, la lingv'o'n, kiu'n oni ĉie aŭd'as, kiam oni tra'vojaĝ'as la planed'o'n esperant'ist'e.

Nu, jes ja, cert'e, la ĵus'a dir'aĵ'o ne est'as cent'procent'e valid'a; en'est'as en tiu libr'o kelk'a'j form'o'j, kiu'j ne aparten'as al la ordinar'a lingv'o. Ekzempl'e Sekelj jen kaj jen uz'as la vort'o'j'n ascend'i, “supr'e'n'ir'i”, kaj descend'i, “mal'supr'e'n'ir'i”. Est'us pedant'e tio'n riproĉ'i al li. Fakt'e mi dank'u li'n, ĉar tiu “makul'et'o” – laŭ mi'a plej subjektiv'a taks'o – liver'as al mi pretekst'o'n por ilustr'i mi'a'j'n ide'o'j'n pri la bon'a lingv'o. Efektiv'e oni oft'e kritik'is, kiel tro pez'a'j'n, la du tradici'a'j'n manier'o'j'n esprim'i la koncern'a'j'n si'n'mov'o'j'n. Prav'e. La unu'a re'ag'o est'is serĉ'i pli oportun'a'j'n radik'o'j'n ekster la lingv'o; tiel en'konduk'iĝ'is la du cit'it'a'j neolog'ism'o'j. Sed la “real'a lingv'o”, manifest'ant'e si'a'n riĉ'ec'o'n, trov'is ali'a'n solv'o'n, laŭ mi pli bon'a'n.

Dum la ski'feri'o'j organiz'it'a'j en Svis'land'o de Kultur'a Centr'o Esperant'ist'a, la neces'o konstant'e parol'i pri ir'ad'o supr'e'n kaj mal'supr'e'n – kiu ja est'as la esenc'o de ski'ad'o – konduk'is al la spontan'a aper'o de du sinonim'o'j al la klasik'a'j supr'e'n'ir'i kaj mal'supr'e'n'ir'i, nom'e al'supr'i kaj al'val'i. Tiu'j vort'o'j est'as interes'a'j el tri vid'punkt'o'j: unu'e, ili natur'e ek'est'is, ne pro iu serĉ'ad'o, sed dum inter'parol'o (ali'vort'e, ili'n nask'is parol'a esperant'o); du'e, ili ne est'as pli long'a'j ol ascend'i kaj descend'i; tri'e, ili est'as tut'e konform'a'j al la vort'far'a'j regul'o'j de la lingv'o.

Tamen, dum al'supr'i perfekt'e taŭg'as kiel anstataŭ'ant'o de la neolog'ism'a ascend'i, al'val'i ebl'as nur en difin'it'a'j geografi'a'j region'o'j, kaj ne sinonim'as kun la neolog'ism'a descend'i. Ne'grav'e! Viv'ant'a lingv'o solv'as mem si'a'j'n problem'o'j'n. Sam'e spontan'e kiel al'supr'i foj'e nask'iĝ'is de'supr'i. Se konsider'i, ke, kiam vi ir'as mal'supr'e'n, vi de'ir'as de iu relativ'a supr'o por direkt'i vi'n al pli mal'supr'a lok'o, tiu vort'o est'as sen'riproĉ'a.

Mi'a'opini'e, tiu'j natur'a'j form'iĝ'o'j montr'as, kiel nun evolu'as la lingv'o. Ne plu en kabinet'o'j de hom'o'j kun skrib'il'o en'man'e, sed dum ide-inter'ŝanĝ'o'j en la mil cirkonstanc'o'j, en kiu'j la lingv'o hodiaŭ uz'iĝ'as. De pli ol du'dek jar'o'j mi registr'as tiel ŝpruc'ant'a'j'n esprim'o'j'n. Ili definitiv'e mort'bat'as la opini'o'n, ke la normal'a esperant'o est'as mal'riĉ'a. Jen kelk'a'j ekzempl'o'j. Prov'u laŭ'vort'e traduk'i ili'n vi'a'lingv'e'n, kaj tuj evident'iĝ'os, kia'n riĉ'ec'o'n esperant'o hav'as.

Mi ne est'as tre or'em'a (t.e. “em'a aĉet'i or'aĵ'o'j'n”, Sarĝah, Unu'iĝ'int'a'j Arab'a'j Emir'uj'o'j, 86.07.17, pol'in'o, dum halt'o de la al-pekina aviad'il'o, antaŭ bud'o juvel'vend'a)

Kelk'a'j ital'o'j est'is politik'e ajn'ist'a'j (Pekino, Ĉini'o, 86.07.28, ital'o)

Imag'i, ke la hom'ar'o subit'e mal'stult'iĝ'os ... (Tokio, Japani'o, 86.08.05, uson'an'o)

Bon'a profesor'o ne profesor'as (Tokio, Japani'o, 86.08.05, japan'o)

Oni nun pli simpl'e fraz'as (Tokio, Japani'o, 86.08.07, ĉin'o)

Ĉu li o'ĉj'as? (Poitiers, Franci'o, 87.05.02, franc'o, pri iu, kiu kondut'as onkl'e al infan'o)

La fenomen'o de de'nask'ism'o (Poitiers, Franci'o, 87.05.02, ital'o parol'ant'a pri la de'nask'a'j esperant'ist'o'j)

Katolik'ec'e aŭ pli ĝust'e katolik'ig'e skiz'it'a kultur'a ideal'o (Locarno, Svis'land'o, 87.05.17, pol'o)

Lev'u la man'o'n, kiu'j protest'as ... Nun lev'u la man'o'n, kiu'j mal'protest'as (Oslo, Norvegi'o, 87.05.23, norveg'o)

De ĉi tiu staci'o la divers'a'j tram'lini'o'j dis'brak'as (Oslo, Norvegi'o, 87.05.25, norveg'o)

Ili util'is por el'dom'ig'i fum'o'n (sam'lok'e, sam'dat'e, norveg'o)

Ni'a proksim'iĝ'o al ĝi [esperant'o] est'as tro pri'a, ne sufiĉ'e per'a (Santal'a, Finnlando, 87.07.13, finn'lingv'a finn'o) [Kompar'u kun La funkci'o de inter'lingv'o est'as est'i inter'a (Vieno, 87.10.30, german'o)]

Ili viv'as kun pra'tim'o al ĉio fremd'a (sam'lok'e, sam'dat'e, finn'lingv'a (?) finn'land'an'o)

Tiu lingv'ist'ec'o, kiu'n li hav'as (sam'lok'e, sam'dat'e, bulgar'in'o) [Kompar'u: li fid'is tro si'a'n lingv'ist'ec'o'n (Tokio, Japani'o, 86.08.06, japan'o)]

Vi ne est'as tre muze'em'a, ĉu? (Hanko, Finnlando, 87.07.18, sved'lingv'a finn'land'an'in'o)

La ĉiel'o blu'eg'as (sam'lok'e, sam'dat'e, la sam'a)

Okaz'is soci'a dis'tavol'iĝ'o (Tallinn, Estoni'o, Sovet'uni'o, 87.07.20, eston'o)

Vort'elekt'i ver'e est'as vort'kompar'i (Zagreb, Jugoslavio, 87.08.03, nederland'an'o)

Ĉu vi konsent'as, ke ni ek'u? (Zagreb, Jugoslavio, 87.08.04, kroat'o, gvid'ont'a urb'vizit'o'n)

Kar'a'j al'preleg'ot'o'j! (Zagreb, Jugoslavio, 87.08.04, aŭstr'o)

Ili buŝ'plen'as pri hom'rajt'o'j (Zagreb, Jugoslavio, 87.08.05, nederland'an'o)

Est'as sen'util'e long'vort'e el'star'ig'i la diferenc'o'j'n (Vieno, Aŭstrio, 87.10.28, aŭstr'o)

Esperant'o'j, tio est'as ant'o'j, kiu'j esper'as ... (Vieno, Aŭstrio, 87.10.29, uson'an'o)

Jam dek'as [“jam est'as la dek'a hor'o”] (sam'lok'e, sam'dat'e, german'o)

Ili est'as trans'kultur'ig'ebl'a'j (sam'lok'e, 87.10.30, kroat'o)

Mi tez'as, ke ... (sam'lok'e, sam'dat'e, aŭstr'o)

... akv'o'inĝenier'a'j artikol'o'j ... akv'o'afer'a'j artikol'o'j (sam'lok'e, sam'dat'e, hungar'o)

Li simil'as Orson Welles – Jes, eĉ voĉ'e (sam'lok'e, sam'dat'e, sloven'o)

La rendevu'o'n li nul'ig'is. Mi uz'is la ek'dispon'ebl'a'n hor'o'n por ... (Laŭzan'o, Svis'land'o, 88.10.13, franc'lingv'a svis'o)

Mil'o'j'n da simil'a'j esprim'o'j mi kolekt'is. Dek'o'j pov'as ŝpruc'i en nur unu hor'o, kaj oft'e, la koncern'at'o'j ili'n eĉ ne rimark'as. Se ni far'us slip'o'n por ĉiu el tiu'j spontan'a'j form'aĵ'o'j, kaj verk'us el ili vort'ar'o'n de parol'a esperant'o, ni ating'us nivel'o'n de riĉ'ec'o, kiu kompar'ebl'us kun la plej dik'a'j vort'ar'o'j naci'lingv'a'j. La mem'difin'it'a'j literatur'fak'ul'o'j, kiu'j mal'estim'as ni'a'n vort'proviz'o'n, hav'as antaŭ'juĝ'o'n. Post'juĝ'o nur pov'as agnosk'ig'i la kre'stimul'a'n natur'o'n de la lingv'o kaj vek'i mir'o'n pri ĝi'a tuj'a kompren'ebl'o inter'kultur'a.

Esplor'o de la publik'ig'aĵ'o'j montr'as simil'a'n fekund'ec'o'n ĉe la skrib'a (ne'literatur'a) lingv'o:

Ni sen'tabu'ig'u la histori'o'n de la Mov'ad'o (Ulrich Lins, Esperant'o, novembr'o 1975, p. 186)

La mar'o, kiu gam'as tiu'j'n nuanc'o'j'n de blu'o kaj verd'o (Sim'o Milojević, Esperant'o, decembr'o 1986, p. 202)

La angl'a per'buĝet'e fabrik'is la konsent'o'n, dum la franc'a per'prestiĝ'is ĝi'n (Probal Daŝgupto, Esperant'o, juli'o 1987, p. 142; tem'as pri la manier'o akcept'ig'i si'n kiel inter'naci'e uz'at'a lingv'o)

Ebl'e formal'ism'o, burokrat'ism'o, sen'rimed'ism'o, sam'grup'ism'o ferm'as horizontal'e la universal'ec'o'n de UEA (Jayme Pere'ir'a, cit'it'a de Mark Fettes, Esperant'o, juli'o-aŭgust'o 1988, p. 121)

En inter'etn'a lingv'o produkt'e uz'ebl'a sistem'o de fid'ind'a'j, konsekvenc'a'j gramatik'a'j regul'o'j efik'as “demokrat'e”, t.e. sam'ŝanc'ig'e, por la an'o'j de tre mal'sam'a'j ge'patr'a'j lingv'o'j (Klaus Schubert, Esperant'o, juli'o-aŭgust'o 1988, p. 134)

Ne neces'as pli mult'ig'i la ekzempl'o'j'n. La leg'ant'o cert'e propr'a'spert'e sci'as, kiel riĉ'a la ordinar'a lingv'o est'as en la form'o, en kiu ĝi natur'e prezent'iĝ'as ĉe uz'ad'o. Jes, ankaŭ el vid'punkt'o de esprim'pov'o, esperant'o est'as bon'a lingv'o.

La du cerb'a'j du'on'sfer'o'j

Ebl'e nun util'us en'konduk'i la koncept'o'n pri spirit'o de lingv'o. Problem'e est'as, ke difin'i ĝi'n montr'iĝ'as ne'ebl'e. Tem'as ja pri io, kio'n neces'as al'ir'i per la dekstr'a cerb'a du'on'sfer'o. Ne, ne, ne for'kur'u, kar'a leg'ant'o! Ne tim'u! Est'as pli simpl'e, ol la vort'o'j kred'ig'as. Mi tuj klar'ig'os.

Mi ne parol'os pri la plej best'a, primitiv'a part'o de ni'a psik'o – la krud'a'j emoci'o'j: tim'o, ek'dezir'o, atak'em'o, k.s. – kies en'korp'a sid'ej'o kuŝ'as ĉe la baz'o de ni'a cerb'o. Sed mi iom klar'ig'u pri la supr'a cerb'o, kiu est'as la organ'o de ni'a psik'o hom'a. Laŭ divers'a'j esplor'o'j aper'as, ke ties du simetri'a'j du'on'sfer'o'j hav'as mal'sam'a'j'n funkci'o'j'n, kiu'j, ĉe dekstr'a'man'ul'o, pov'as resum'iĝ'i jen'e.

La mal'dekstr'a du'on'sfer'o (kiu reg'as la dekstr'o'n de la korp'o) zorg'as pri rigor'o: analiz'a intelekt'o, organiz'o, dedukt'ad'o, vol'o, raci'o, logik'o, objektiv'a registr'ad'o de fakt'o'j, ktp. Laŭ mi'a person'a teori'o ĝi radik'as en tim'o: por si'n protekt'i, oni prov'as kompren'i kaj sci'i, kaj disciplin'as si'n. Hom'o eg'e dis'volv'is tiu'n intelekt'o'n por trans'viv'i en mond'o plej danĝer'a.

La dekstr'a du'on'sfer'o (kiu reg'as la mal'dekstr'o'n de la korp'o) funkci'as en tut'e ali'a kamp'o: ĝi est'as la cerb'o de rev'o, de kre'em'o, de bel'o'ĝu'o – kaj sekv'e de la ne'rigor'a, ne'teknik'a part'o de art'o – de sent'ad'o, de fantazi'o, de inspir'o, de intuici'o, de etos-percept'o, de la ne'raci'a'j element'o'j de hom'a funkci'ad'o je nivel'o pli mal'pli alt'a (je primitiv'a nivel'o ag'as la cerb'o'baz'o kaj la zon'o rand'e de ĝi). Laŭ mi'a person'a teori'o, la ag'ad'o de tiu du'on'sfer'o radik'as en fid'o. Neces'as ja fid'i, por las'i la bild'o'j'n sekv'i unu la ali'a'n en ni'a imag'o, por permes'i al la ne'raci'a'j procez'o'j de intuici'o kon'ig'i i'o'n al ni, por sent'i ni'a'j'n sent'o'j'n. Se mank'as baz'a sekur'ec'o, tiu'j funkci'o'j ne ebl'as, kaj ni uz'as la ali'a'n du'on'sfer'o'n, la fakt'a'n, raci'a'n, dedukt'a'n, disciplin'a'n, por trov'i kun cert'ec'o la spur'o'j'n, kiu'j konduk'os ni'n sekur'lok'e'n.

Fakt'e ne grav'us, por ni'a tem'o, se la nun'a'j ide'o'j pri la du cerb'a'j du'on'sfer'o'j ne est'us tut'e ĝust'a'j anatomi'e. Grav'as nur la konstat'ebl'a fakt'o, ke ni'a psik'o, en si'a plej hom'a part'o, funkci'as laŭ du tut'e mal'sam'a'j manier'o'j. Ver'a psik'a ekvilibr'o postul'as bon'e kun'ord'ig'it'a'n funkci'ad'o'n de ambaŭ, sed ĉe mult'a'j hom'o'j aŭ kultur'o'j, unu super'reg'as.

Tial okaz'as terur'a'j mis'kompren'o'j: por unu'j, la ali'a'j ag'as plej strang'e, kaj reciprok'e. En mult'a'j land'o'j aŭ land'o'grup'o'j, nord'ul'o'j ident'ig'as si'n kun la mal'dekstr'a cerb'o kaj atribu'as la kontraŭ'a'n rol'o'n al sud'ul'o'j: nord'e oni est'as raci'a, disciplin'it'a, organiz'it'a, kaj taks'as sud'ul'o'j'n fantazi'em'a'j, anarki'a'j sent'em'ul'o'j, pli pret'a'j art'i kaj gaj'i ol far'i i'o'n serioz'a'n. Kaj sud'ul'o'j mok'as la rigid'ec'o'n de la nord'an'ar'o, al kiu, laŭ ili, mal'ĝoj'ig'e mank'as imag'o, sam'kiel kapabl'o sent'i kaj sen'bar'e esprim'i si'n. (I'o'n simil'a'n vi trov'os ĉe religi'o'j: kompar'u protest'ant'o'j'n kun katolik'o'j, konfuce'an'o'j'n kun da'o-an'o'j: grup'o'j port'as supr'e'n valor'o'j'n, kiu'j spegul'as jen unu flank'o'n de la cerb'o, jen ali'a'n.)

Mi'a'opini'e, ke esperant'o est'as tia'grad'e bon'a lingv'o, tio grand'part'e ŝuld'iĝ'as al la fakt'o, ke Zamenhof hav'is ne'ordinar'e bon'a'n kun'ord'ig'o'n de si'a'j du du'on'cerb'o'j. La rol'o de la dekstr'a du'on'sfer'o evident'iĝ'as tuj, kiam oni esplor'as la lingv'o'n. La mal'dekstr'a cerb'o ja funkci'as sistem'e, metod'e, rigor'e. Se ĝi ĉef'rol'us en la el'labor'ad'o de esperant'o, al la latin'a'j pac'em, lucem, vocem respond'us sam'e simetri'a seri'o ni'a'lingv'e, kiel ni trov'as en la ital'a (pac'e, luce, voce), aŭ en la hispan'a kaj portugal'a (paz, luz, voz). Sed en esperant'o ni hav'as paco, lumo, voĉo. Al la latin'a -tio respond'us ĉiu'foj'e sam'a silab'o, dum fakt'e conditio, situatio kaj lectio respektiv'e nask'is kondiĉo, situ'aci'o kaj lecion'o (kompar'u kun la ital'a: condizione, situazione, lezione aŭ la hispan'a condición, situación, lección). Io ŝanc'a, io “laŭ la moment'a em'o”, karakteriz'as mult'a'j'n aspekt'o'j'n de la zamenhofa verk'o. Tio est'as tip'a pri la funkci'ad'o de la dekstr'a du'on'cerb'o, kiu pli atent'as fantazi'o'n ol sistem'ec'o'n. Sed tio en esperant'o tut'e ne ĝen'as, ĉar la taŭg'a inter'ven'o de la mal'dekstr'a part'o efik'e pri'zorg'is, ke la lingv'o laŭ'cel'e funkci'u.

Pro tiu bon'a kun'ord'ig'o de la du cerb'a'j du'on'sfer'o'j en Zamenhof, liber'ec'o kaj rigor'o, kiel antaŭ'e dir'it'e, mir'ind'e harmoni'as en ni'a lingv'o. Pro ĝi la aspekt'o “bel'ec'o” ricev'is sam'e grand'a'n atent'o'n kiel la aspekt'o “logik'o”. Kaj ankaŭ pro ĝi, kvankam mi ne rigard'as la lingv'o'uz'o'n de D-ro Esperant'o dev'ig'a aŭ norm'o'kre'a, mi hav'as al li plej alt'a'n estim'o'n. Li'a'j koment'o'j, li'a'j konsider'o'j nepr'e est'as atent'ind'a'j, ĉar li est'is, lingv'e, eg'e saĝ'a.

La spirit'o de la lingv'o

La ĉi-supr'o'n mi en'met'is, ĉar mi ne sci'as, kia'manier'e sent'ig'i al vi, kio est'as la spirit'o de lingv'o. Tiu ne'pov'o mi'a font'as ĝust'e el tio, ke tem'as pri lingv'a aspekt'o rilat'a al la dekstr'a cerb'o kaj sekv'e ne al'ir'ebl'a per la rigor'a'j metod'o'j de la ali'a du'on'sfer'o, kiu'j ebl'ig'as analiz'o'n. Tem'as pri io ne'difin'ebl'a, kio rilat'as kun la ident'ec'o de lingv'o. Al'ir'o per ekzempl'o'j plej taŭg'os ĉi-okaz'e.

Se mi dir'as li trov'is traf'a'n vort'ig'o'n por el'turn'i si'n, mi uz'as fraz'o'n, kiu'n la pli'mult'o sent'as pli tip'e esperant'a, ol li elekt'is vort'o'j'n, kiu'j est'is efik'a'j, por ke li pov'u sav'i si'n el la ĝen'a situaci'o. Simil'e, tiu'epok'e li vigl'e sport'is impres'as pli esperant'e ol en tiu epok'o li praktik'is sport'o'n kun vigl'ec'o. Fakt'e, ankaŭ la esprim'o, kiu'n mi ĵus spontan'e uz'is, impres'as pli esperant'e, ver'ŝajn'e est'os konsider'at'a de mult'a'j kiel pli kontent'ig'e esperant'a ol est'us la vort'o'j don'as impres'o'n de pli esperant'a fraz'o.

Bon'e kompren'u mi'n. Mi ne dir'as, ke, en ĉiu el tiu'j tri ekzempl'o'j, la du'a fraz'o ne est'as en esperant'o, aŭ eĉ en bon'a esperant'o. Ĝi ĉiu'foj'e est'as en ne'riproĉ'ebl'a lingv'o. Mi nur dir'as, ke, laŭ mi'a spert'o, se vi demand'os al hom'o'j el divers'a'j naci'o'j, kiu'n el plur'a'j simil'a'j fraz'o'j ili sent'as lingv'e plej kontent'ig'a, la pli'mult'o montr'os prefer'o'n por tiu'j konstru'it'a'j kiel la tri unu'a'j.

Se nun ni rigard'os pli detal'e tiu'j'n tri ekzempl'o'j'n, evident'iĝ'os, ke la tri fraz'o'j, kiu'j impres'as mal'pli esperant'ec'e, hav'as struktur'o'n pli simil'a'n al tiu'j de la eŭrop'a'j lingv'o'j, almenaŭ de tiu'j, pri kiu'j mi sci'as sufiĉ'e por pov'i kompar'i. Ekzempl'e, en tiu epok'o konform'as al la manier'o, laŭ kiu la eŭrop'a'j lingv'o'j el la hind'eŭrop'a famili'o esprim'as tia'n temp'o'esprim'o'n: prepozici'o + montr'a vort'o + substantiv'o. La unu'vort'a adverb'a struktur'o (tiu'epok'e) ne re'trov'iĝ'as, tia'kaz'e, en la koncern'a'j lingv'o'j. Tial mi dir'as, ke la spirit'o de lingv'o rilat'as al ĝi'a ident'ec'o. Ĝi'n kun'form'as la ec'o'j, kiu'j est'as tip'a'j, karakteriz'a'j, unik'a'j.

Est'as interes'e rimark'i, ke tiu konstat'o fakt'e valid'as pri ĉiu'j lingv'o'j. En la franc'a la fraz'o il a beau essayer, il n’arrive pas, “kiom ajn li prov'as, ne prosper'as al li”, sent'iĝ'as kiel “pli franc'a” ol la sam'senc'a quelque nombreux que soient ses essais répétés, il ne réussit pas. Kial? Ver'ŝajn'e ĉar la esprim'o avoir beau est'as ne'traduk'ebl'a laŭ'vort'e ali'lingv'e'n, kaj ĉar uz'i arriver, “al'ven'i”, en la senc'o “sukces'i” est'as pur'a franc'aĵ'o, ne re'trov'ebl'a en la pli'mult'o el la ali'a'j lingv'o'j.

Parol'ant'e kun ĉin'o'j, mi oft'e hav'is la okaz'o'n dir'i, ke kvankam mi relativ'e bon'e kompren'as ili'a'n lingv'o'n leg'e, oft'e mi ne kompren'as, kiam ĉin'o'j parol'as inter si. Kiam mi dir'is i'o'n kiel re'n shuohua de shihou, wo bu mingbai, keshi wo hui kan bao, kan shu, laŭ'vort'e: “Kiam hom'o'j parol'as, mi ne kompren'as, sed mi sci'as leg'i gazet'o'n aŭ libr'o'n”, okaz'is neni'u special'a re'ag'o, sed plur'foj'e, kiam mi esprim'is la sam'a'n ide'o'n dir'ant'e tingbudong, kandedong, laŭ'vort'e “aŭd-ne-kompren, leg-pov-kompren”, oni koment'is: “Ho! Jen vi parol'as kiel de'nask'a ĉin'o! Mal'oft'e ne'ĉin'o'j uz'as tia'n form'o'n.” (Ne est'as ver'e, ke mi bon'e esprim'as mi'n ĉin'e, sed tiu'n tip'e ĉin'a'n fraz'struktur'o'n mi foj'e memor'is dum inter'parol'o, kaj, pro la ricev'it'a'j laŭd'o'j, de tiam regul'e uz'is!) Io, kio ne est'as traduk'it'a, sed kvazaŭ form'it'a laŭ la struktur'o'j de la koncern'a lingv'o, sent'iĝ'as pli konform'a al ĝi'a spirit'o.

Jen tri'a ekzempl'o. I don’t feel up to it, “mi ne sent'as mi'n kapabl'a tio'n far'i, ĝust'a'nivel'a por tio'n far'i”, sent'iĝ'as pli angl'a ol la sam'senc'a I do not think I hav'e the ability to do it. La unu'a uz'as si'a'spec'a'n vort'ig'o'n, unu el tiu'j, kiu'j ig'as la angl'a'n manier'o'n komunik'i tut'e tip'a, apart'a. Jes, tem'as pri ĝeneral'a regul'o: en iu ajn lingv'o, verk'o aŭ traduk'o sent'iĝ'as bon'a, kiam la tekst'o uz'as kiel ebl'e plej oft'e la apart'aĵ'o'j'n de la koncern'a lingv'o.

Preciz'e difin'i tiu'j'n ec'o'j'n est'as mal'facil'e, ebl'e eĉ ne'far'ebl'e. En esperant'o, rol'as ia kombin'o de simpl'ec'o kaj dens'ec'o: sport'i est'as pli simpl'a kaj pli mal'long'a ol praktik'i sport'o'n, sam'e kiel impres'as rilat'e al don'as impres'o'n.

Mi'a'opini'e, ni'a bon'a lingv'o struktur'e unik'as per la kun'ag'ad'o de kvin faktor'o'j: ne'ŝanĝ'ebl'o de la vort'element'o'j; sen'bar'a pov'o ili'n kombin'i; em'o al form'aĵ'o'j simpl'a'j kaj konciz'a'j; el'vok'ad'o prefer'e ol difin'ad'o, tamen kun atent'o al la neces'o sufiĉ'e preciz'i; ebl'o per'fin'aĵ'e al'sign'i al iu ajn vort'o iu'n ajn gramatik'a'n funkci'o'n, kio ig'as la esprim'o'n laŭ'vol'e analiz'a (li hav'as voĉ'o'n simil'a'n al tiu de Petro; li ir'is al la hotel'o per taksi'o) aŭ sintez'a (li simil'as Petron voĉ'e; li taksi'is hotel'e'n, li ir'is hotel'e'n taksi'e).

Ver'ŝajn'e ankaŭ ali'a'j faktor'o'j kontribu'as al la unik'ec'o de la lingv'o. Kelk'a'j el ili, kvankam difin'ant'a'j ec'o'j'n de la lingv'o mem, fakt'e spegul'as la spirit'o'n, en kiu ĝi est'is koncept'it'a kaj al'pren'it'a. Ni prov'u tio'n pli profund'e esplor'i.

Ne'konsci'a'j princip'o'j reg'as komunik'ad'o'n, mal'sam'e laŭ la lingv'o

Por pli bon'e kompren'i fenomen'o'n, util'as kompar'i. Kiam mi est'is traduk'ist'o, mi oft'e mir'is pri la spirit'diferenc'o inter la divers'a'j lingv'o'j. Aper'as, kvazaŭ ĉiu popol'o ne'konsci'e aplik'us al komunik'ad'o kelk'a'j'n princip'o'j'n, kiu'j fakt'e reg'as la tut'a'n lingv'o'n. Por ne komplik'i, mi lim'ig'os la ĉi-sub'a'n prezent'ad'o'n je tri lingv'o'j: la angl'a, la franc'a kaj esperant'o.

Ni konsider'u la angl'a'n esprim'o'n Japanese encephalitis vaccine, “japan-encefal'it'a vakcin'o”. Oni tuj vid'as, ke la angl'a uz'as, por komunik'i, la princip'o'n “el'vok'i”. La ĵus prezent'it'a tri'vort'o ja indik'as al ni, ke tem'as pri io japan'a, pri la mal'san'o “encefal'it'o”, kaj pri vakcin'o. Sed neni'u fin'aĵ'o aŭ vort'et'o help'as kompren'i, kiel tiu'j tri koncept'o'j rilat'as inter si. La apud'met'o de la tri est'as supoz'at'a sufiĉ'a por komunik'i la signif'o'n: tiu'n ili kun'e nur el'vok'as. Person'o, kiu ne kon'as la tem'o'n, pov'as mis'kompren'i. Fakt'e, tiu est'as real'a ekzempl'o, kiu'n mi memor'as el la temp'o, kiam mi revizi'is traduk'o'j'n en Mond'a Organiz'o pri San'o. La traduk'ist'o mis'kompren'is la angl'aĵ'o'n kiel signif'ant'a'n “japan'a encefal'it-vakcin'o”, t.e. vakcin'o produkt'at'a en Japani'o kontraŭ ĉiu'j form'o'j de la mal'san'o “encefal'it'o”, dum tem'is pri vakcin'o produkt'at'a ie ajn kontraŭ la si'a'spec'a mal'san'o nom'it'a “japan'a encefal'it'o”.

Mult'okaz'e, kiam la angl'a kontent'iĝ'as per el'vok'o, la franc'a postul'as plen'a'n preciz'ec'o'n. La sol'a manier'o franc'ig'i la ĉi-supr'a'n esprim'o'n est'as: vaccin contre l’encéphalite japonaise. La rilat'o'j inter la vort'o'j est'as klar'e montr'it'a'j. La franc'a uz'as ĉiu'j'n ebl'a'j'n rimed'o'j'n por sen'dub'ig'i. Ali'a karakteriz'o ĝi'a est'as, ke ĝi ne facil'e adjektiv'ig'as. Dum la angl'a don'as adjektiv'a'n funkci'o'n al substantiv'o per simpl'a antaŭ'met'o, kaj esperant'o per -a, la franc'a est'as sen'rimed'a tiu'rilat'e: ĝi dev'as uz'i substantiv'o'j'n. Kelk'foj'e ĝi sukces'as, en tia'j esprim'o'j, uz'i adjektiv'o'n, sed oft'e tiu hav'as ali'a'n radik'o'n ol la sam'senc'a substantiv'o, kaj en'met'o de prepozici'ec'a prefiks'o est'as postulat'a: flav'febr'a vakcin'o est'as, en la franc'a, vaccin anti'amar'il, en kiu la prefiks'o ant'i trans'pren'as la funkci'o'n de la prepozici'o contre en la sinonim'a esprim'o vaccin contre la fièvre jaune.

Kaj kio pri esperant'o? La normal'a form'o est'as japan-encefal'it'a vakcin'o. (Se tem'us pri vakcin'o produkt'at'a en Japani'o kontraŭ ĉiu'j encefal'it'o'j, oni dir'us japan'a encefal'it-vakcin'o). Est'as interes'e vid'i, ke esperant'o uz'as la tri vort'o'j'n en la sam'a ord'o, kiel la angl'a, kaj ke, sam'kiel tiu'lingv'e, ĝi ne bezon'as en'ŝov'i prepozici'o'n. Sed ĝi sukces'as evit'i la mal'preciz'ec'o'n karakteriz'a'n pri la ŝekspira lingv'o. Ĝi ne klar'ig'as ĉio'n kiel la franc'a: ĝi fid'as la intelekt'o'n de la leg'ant'o aŭ aŭd'ant'o: se oni parol'as pri mal'san'o kaj vakcin'o, la lingv'o'uz'ant'o dedukt'os mem, sen pli'a preciz'ig'o, ke la vakcin'o util'as por protekt'i kontraŭ la mal'san'o. Kontrast'e al la franc'a, ĝi do pli el'vok'as ol difin'as. Sed kontrast'e al la angl'a, ĝi preciz'ig'as la rilat'o'j'n inter la vort'o'j: oni tuj sci'as, kio est'as japan'a, ĉu la vakcin'o, ĉu la encefal'it'o. Oni pov'us dir'i, ke la angl'a plen'e fid'as la kun'tekst'o'n aŭ la sci'o'j'n de la al'komunik'at'o, ke la franc'a plen'e mal'fid'as ili'n, kaj ke esperant'o fid'as, ne la sci'o'j'n, sed la inteligent'o'n: la kapabl'o'n dedukt'i.

Bel'e ekzempl'ig'as ĉi-last'a'n trajt'o'n la tabel'vort'a sistem'o. Esperant'o fid'as, ke, egal'e ĉu vi est'as eskim'o aŭ aŭstrali'a pra'loĝ'ant'o, se vi kompren'is la rilat'o'n inter kiu, kio, kiam kaj neni'u, neni'o, neniam, sufiĉ'as instru'i al vi kie por ke vi ne risk'u dir'i, ke “en neni'u lok'o” vort'iĝ'as per neniom aŭ neni'a: normal'a hom'a inteligent'o universal'e konduk'as nur al neni'e por tiu signif'o.

Funkci'ad'o de inteligent'o est'as mult'e pli sen'naci'a, kaj do tut'hom'ar'a, ol en'hav'o de memor'o. Unu el la aspekt'o'j de komunik'ad'o, kia ĝi'n kompren'as esperant'o, est'as streb'ad'o util'i inter'popol'e. Tial ĝi pli fid'as inteligent'o'n ol memor'o'n.

Kaj pro tiu sam'a ĝeneral'a princip'o, kiu reg'as komunik'ad'o'n ni'a'lingv'e, la oft'e ripet'at'a ide'o, ke esperant'o hav'u tiu'n aŭ tiu'n ali'a'n trajt'o'n, ĉar oni trov'as ĝi'n en “la naci'a'j lingv'o'j” (fakt'e, ĝeneral'e tem'as nur pri kelk'a'j lingv'o'j aŭ pri nur unu lingv'o'famili'o), mi'a'opini'e mis'traf'as: esperant'o ne est'as naci'a lingv'o, ne hav'as sam'a'n cel'o'n aŭ funkci'o'n, ĝi'a kriteri'o de bon'ec'o do ne est'os, kia'grad'e ĝi kapabl'as far'i, kio'n far'as naci'lingv'o'j, sed kia'grad'e ĝi plen'um'as si'a'n funkci'o'n: est'i per'ant'o inter gent'o'j.

Bon'a lingv'o, kiel sent'at'a de la popol'o

Kial esperant'o plu ekzist'as, kvankam ĝi histori'e hav'is pli da ŝanc'o'j mort'i ol viv'i (vd tiu'rilat'e mi'a'n ĉe-unesk'a'n parol'ad'o'n Vet'i pri esperant'o, re'produkt'it'a'n en Esperant'o, 1987, januar'o)? Ĉar konstant'e ven'is kaj plu ven'as al ĝi hom'o'j, kiu'j ĝi'n tiom admir'as kaj am'as, ke ili dediĉ'as al ĝi'a dis'flor'ad'o gigant'a'n energi'o'n. Ind'as demand'i si'n, kio, en ĝi, tia'grad'e log'as.

Mi est'as konvink'it'a, ke la ĉef'a faktor'o est'as la natur'a fekund'ec'o de la sistem'o. Simpl'eg'a'j rimed'o'j produkt'as ne'kred'ebl'e alt'a'n esprim'pov'o'n. La lingv'o rapid'e sent'iĝ'as riĉ'a; fakt'e, jam post nur kelk'a'j lecion'o'j, la lern'ant'o'j spert'as i'o'n ne'atend'it'a'n, kaj entuziasm'ig'a'n: ili kapabl'as kompren'i kaj form'i bel'a'j'n, amuz'a'j'n aŭ traf'a'j'n esprim'o'j'n, kiu'j'n ili ne pov'as facil'e vort'ig'i en si'a propr'a lingv'o.

Krom'e, ili sent'as si'n respekt'at'a'j. Ali'a'j fremd'lingv'o'j abund'as je arbitr'a'j regul'o'j, kiu'j est'as kvazaŭ la kapric'a'j decid'o'j de diktator'o el'pens'int'a pli mal'pli sad'ism'a'n manier'o'n omaĝ'i al li'a potenc'o. Neni'o simil'a traf'as ili'n en esperant'o.

La plej bon'a metod'o sent'ig'i si'a'n potenc'o'n ja est'as dev'ig'i la mal'super'ul'o'n far'i i'o'n sen'senc'a'n, kio'n li far'as nur, ĉar li ne pov'as eskap'i. Se mastr'o dev'ig'as sklav'o'n ramp'i kaj lek'i li'a'j'n pied'o'j'n, tio est'as manier'o proklam'i al la vid'ant'o'j, kaj al la sklav'o mem: “Rigard'u, kiel potenc'a mi est'as!” La sklav'o en'kor'e furioz'as, la ĉe'est'ant'o'j sent'as eg'a'n tim'o'n kaj mal'am'o'n, sed neni'u pov'as far'i i'o'n ajn: la mastr'o super'fort'as.

Nu, kiam mi parol'as angl'e, mi dev'as, por esprim'i tiel simpl'a'n ide'o'n kiel “la infan'o'j pov'os ...”, obe'i la arbitr'a'j'n kapric'o'j'n de lingv'a diktator'o. Se ni konsider'us nur la element'o'j'n neces'a'j'n por inter'kompren'iĝ'i, mi pov'us aplik'i la normal'a'j'n regul'o'j'n de la lingv'o kaj dir'i the childs will can. Sed la angl'a'lingv'a'j naci'o'j sukces'as dev'ig'i mi'n sekv'i arbitr'a'j'n sen'senc'aĵ'o'j'n, kiu'j kontribu'as neni'o'n al glat'a komunik'ad'o, sed mult'o'n al mal'egal'ec'o inter ni. Mi ne rajt'as aplik'i la normal'a'n manier'o'n form'i plural'o'n per al'don'o de -s. Mi dev'as dir'i children. Kial? La respond'o al tio – kiel sci'as ĉiu lingv'o'instru'ist'o, ĉar infan'o'j est'as konsekvenc'a'j kaj mal'facil'e kred'as je sen'senc'a'j regul'o'j, do ili demand'as: kial? – pov'as est'i nur: “ĉar est'as tiel”, ali'vort'e: ne est'as raci'a kaŭz'o, nur ke tiu gent'o trud'as al ni si'a'j'n absurd'a'j'n kutim'o'j'n. Krom'e, kvankam la normal'a vort'o signif'ant'a “pov'i” est'as can, kaj la normal'a manier'o uz'i verb'o'n os-temp'e est'as met'i antaŭ ĝi'n la vort'o'n will, mi ne rajt'as ĉi-kaz'e ag'i konsekvenc'e, normal'e, mi dev'as uz'i ali'a'n verb'o'n, ĉar can, “pov'i”, ne hav'as os-temp'o'n en la angl'a. Mi dev'os serĉ'i ali'a'n voj'o'n kaj uz'i ekzempl'e esprim'o'n kiel will be able to.

Nur ĉar la popol'o'j ne kuraĝ'as front'i la ver'o'n, ili ne rimark'as, ke obe'i tia'j'n absurd'aĵ'o'j'n ĉe inter'naci'a komunik'ad'o est'as sklav'i antaŭ mastr'o, kies pied'o'n oni ir'as lek'i, se li tio'n ordon'as. Ke mi pren'is ekzempl'o'n el la angl'a, hav'as neniu'n special'a'n signif'o'n. Kiam la franc'a est'is inter'naci'a komunik'il'o, la situaci'o perfekt'e simil'is, kaj ĝi simil'us, kia ajn la etn'a lingv'o inter'popol'e uz'at'a.

Pri ĉio ĉi ne klar'e konsci'as la person'o'j, kiu'j en'skrib'iĝ'is ĉe esperant'o-kurs'o, aŭ kiu'j hejm'e sol'a'j lern'as mem. Sed ili sent'as, ke tiu lingv'o respekt'as ili'n, kiel neni'u lern'it'a fremd'lingv'o tio'n far'is antaŭ'e. Anstataŭ plen'i je stumbl'ig'a'j mal'help'il'o'j, humil'ig'e, ĝi ĉiu'rimed'e favor'as komunik'ad'o'n: ĝi konform'as kun la natur'a'j em'o'j, ĝi konsekvenc'e stimul'as la liber'ig'a'n aplik'o'n de la princip'o, kiu reg'as spontan'a'n sin-esprim'o'n: inklin'o ĝeneral'ig'i ĉiu'n struktur'o'n, ĉiu'n lern'it'a'n regul'o'n gramatik'a'n aŭ vort'far'a'n. En ĝi, post la unu'a period'o de familiar'iĝ'o, oni sent'as si'n hejm'e.

Tiu plaĉ'a sent'o baz'iĝ'as sur la fakt'o, ke, post la komenc'a etap'o, esperant'o konstant'e pli invit'as dedukt'i ol uz'i la memor'o'n. Tio mi'a'opini'e est'as tre grav'a, ĉar fid'i la inteligent'o'n de la ali'ul'o'j est'as mult'e pli respekt'a, estim'a al ili, ol dev'ig'i ili'n ĉerp'i el'memor'e. Memor'o'n hav'as best'o'j, sed lingv'a'n inteligent'o'n nur hom'o'j posed'as. Tial mi kred'as, ke la fenomen'o esperant'o eg'e super'as la sfer'o'n de lingv'o'j. Tem'as pri renvers'o en la soci'politik'a'j kaj ĝeneral'e hom'a'j rilat'o'j, kiu'j'n esperant'o ig'as pli kontent'ig'a'j praktik'e, sed ankaŭ moral'e kaj psikologi'e. La kaŝ'it'a mesaĝ'o de esperant'o est'as, ke bon'a kondut'o baz'iĝ'u, ne sur aŭtoritat'o, sed sur konsekvenc'a aplik'o de liber'e akcept'it'a'j regul'o'j. Se tio'n vi kompren'os, vi ne plu mir'os, ke ĝi el'vok'as tia'n akr'a'n rezist'o'n. Ni'a bon'a lingv'o atak'as la radik'o'j'n de mult'jar'mil'a'j kutim'o'j. Prav'e, mi'a'opini'e, oni vid'os en ĝi mutaci'o'n.

Mutaci'o

Oni nom'as mutaci'o la fenomen'o'n, ke jen aper'as nov'a spec'o de viv'aĵ'o'j kapabl'a ten'i si'n viv'a kaj dis'flor'i kiel spec'o. Kiel vi sci'as, laŭ la nun plej ĝeneral'e akcept'it'a hipotez'o pri la aper'o de la hom'o'j, viv'is est'aĵ'o'j pli mal'pli simi'ec'a'j, kaj foj'e okaz'is mutaci'o kaj pra'hom'o ek'ekzist'is. Kiam la simi'ec'a patr'in'o rigard'is tiu'n nov'nask'it'o'n, ŝi cert'e ne fier'is: ĝi ja est'is vid'ebl'e fuŝ'o. Mank'is al ĝi la har'protekt'o sur la tut'a korp'o, kaj ĝi'a'j ali'a'j mank'o'j konfirm'iĝ'is pli kaj pli, laŭ'grad'e, kiel la temp'o pas'is. Ĝi kapabl'is far'i neni'o'n, kio'n la ali'a'j best'o'j far'as ĝi'a'aĝ'e. Ke tiu strang'aĵ'o plu viv'is, est'as mirakl'o. Ebl'e la kvazaŭ-simi'in'o ĝi'n am'is kun escept'a intens'o: mal'fort'ul'o'j kor'tuŝ'as kor'o'n patr'in'a'n.

Por la ali'a'j best'o'j, tiu fuŝ'it'o cert'e est'is precip'e rid'ind'a. Kiam – eg'e mal'fru'e – ĝi komenc'is paŝ'i, ĝi est'is special'e mal'lert'a kaj rigid'a. Ĝi prov'is antaŭ'e'n'ir'i nur du'pied'e, sed pro tiu mal'saĝ'a ambici'o, ĝi konstant'e fal'is. Ju pli ĝi kresk'is, des pli evident'is ĝi'a'j mank'o'j: ĝi hav'as nek la fort'o'n de urs'o, nek la rapid'o'n de cerv'o, nek serpent'a'n venen'o'n, nek lert'ec'o'n simi'a'n. Neni'o'n ĝi hav'is por defend'i si'n en mond'o por ĝi eg'e danĝer'a. Kun la tim'o, kiu'n tia situ'o vek'is, ĝi pov'is viv'i nur dis'volv'ant'e si'a'n intelekt'o'n.

Sed dank’ al tio, ĝi kapabl'is el'turn'i si'n el situaci'o'j, ĉe kiu'j la ali'a'j est'is sen'help'a'j. Ebl'e kelk'a'j best'o'j tio'n rimark'is, kaj al ili'a mok'ad'o kaj sent'o super'ec'a al'don'iĝ'is ia respekt'a tim'o: la strang'a'j, ne'atend'ebl'a'j re'ag'o'j de la fuŝ'it'o tro oft'e taŭg'e efik'is ...

Simil'e impres'as al mi esperant'o. La lingv'o'kre'em'o de la hom'ar'o produkt'is ĉi'a'j'n komunik'il'o'j'n, sed neniam iu'n kompar'ebl'a'n al tiu ĉi. La ali'a'j lingv'o'j – se tiel dir'i (kiel vi rimark'as, mi nun parol'as laŭ la manier'o de la dekstr'a cerb'o: mi cel'as, ne analiz'i rigor'e, nur sent'ig'i) – la ali'a'j lingv'o'j, do, rigard'is ĝi'n, kaj oft'e plu rigard'as ĝi'n, de tre alt'e: “mank'as al ĝi tio, kaj tio, kaj tio ĉi”, ili dir'as inter si, ne'konsci'e elekt'ant'e, por la kompar'o, nur la trajt'o'j'n, per kiu'j ili super'as, kaj tut'e ne rimark'ant'e la grandioz'a'n super'ec'o'n mult'flank'a'n de la mutaci'ul'o.

Tiu'n pli'bon'ec'o'n ili ne konsci'as, sed sub la sojl'o de la konsci'o ili observ'is ĝi'n, aŭ ĝi'n dedukt'is, kaj ĝi ili'n tim'ig'as. Tiel sen'dub'e klar'iĝ'as la facil'ec'o, kun kiu psikologi'a esplor'o evident'ig'as la inter'ven'o'n de angor'o en la re'ag'o'j de mult'a'j al esperant'o, kiel mi demonstr'is ali'lok'e (“Psikologi'a'j re'ag'o'j al esperant'o”, Esperant'o-dokument'o'j, n-ro 26 E, Roterdam'o: UEA, 1988).

Kiam okaz'as mutaci'o, ne nur unu nov'a spec'o nask'iĝ'as, sed plur'a'j, kuz'a'j, kiu'j post iu temp'o montr'iĝ'os steril'a'j: alt'a'j kvalit'o'j neces'as por plu'viv'i. Ni sci'as, ke plur'a'j kvazaŭ'hom'a'j spec'o'j ekzist'is iu'temp'e sed ili ne hav'is id'o'j'n dum sufiĉ'e long'a temp'o por stabil'iĝ'i kiel sukces'int'a spec'o. Tiu'n leĝ'o'n natur'o obe'is ankaŭ, kiam ĝi nask'is la inter'gent'a'n lingv'o'n. Volapük, Id'o, Occidental, Latin'o sin'e flexione, Interlingua, Ne'o, ktp est'as la kuz'o'j, kiu'j iom sukces'is. Kiam la temp'o matur'iĝ'is por mutaci'o, ŝajn'as, ke Natur'o nask'as fekund'e por cert'ig'i, ke viv'os la plej alt'nivel'a. Nur rival'ec'o kaj konkur'o praktik-teren'e ja pov'as hav'ig'i al la planed'o produkt'o'n kun super'a kvalit'o.

Pri la rezult'o de la lingv'a konkur'o ne est'as iu dub'o: esperant'o montr'iĝ'is la plej bon'a.

Al kio ŝuld'iĝ'as ĝi'a pli'bon'ec'o? Rilat'e al Volapük, kiu'n ankaŭ karakteriz'as prefer'o al inteligent'o super memor'o, tem'as pri la fakt'o, ke ni'a bon'a lingv'o est'as pli respekt'a kaj pli demokrati'a. Respekt'a: la aspekt'o de la de'ven'vort'o'j est'as en esperant'o, kontrast'e al Volapük, ĝeneral'e re'kon'ebl'a; Zamenhof adapt'is ili'n al la bezon'o'j de la lingv'o, sed ne mis'form'is ili'a'n vizaĝ'o'n: li ten'is si'n respekt'e al ili; simil'e, en la konstru'o de la fraz'o, Zamenhof las'as al la lingv'an'o mult'e pli da liber'ec'o ol Schleyer: li respekt'as li'n aŭ ŝi'n. Demokrati'a: ne la aŭtor'o aŭ iu komitat'o efektiv'e pri'zorg'as la evolu'o'n, aŭ decid'as pri dub'a'j punkt'o'j, sed anonim'a uz'ad'o, t.e. kolektiv'a akcept'o aŭ mal'akcept'o de nov'a'j form'o'j, kiu'j'n iu ajn rajt'as propon'i.

Rilat'e al la ali'a'j kuz'o'j, la pli'bon'ec'o kuŝ'as en du trajt'o'j. Unu'e, esperant'o pli atent'as la postul'o'j'n de tut'mond'ism'o, dum tiu'j rival'o'j est'as kvazaŭ ekskluziv'e okcident'a'j. Du'e, kaj precip'e, ĝi pli fid'as inteligent'o'n ol memor'o'n (kompar'u la tabel'vort'o'j'n kun ili'a'j sam'senc'aĵ'o'j en Id'o).

Dir'ant'e, ke esperant'o pli fid'as inteligent'o'n ol memor'o'n, mi esprim'is mi'n ne tut'e prav'e. Tem'as ja pri ia ne'konsci'a inteligent'o, kiu'n ebl'e est'us pli traf'e nom'i refleks'a dedukt-kapabl'o. Ne kompren'ebl'us la deriv'it'a'j vort'o'j aŭ la -u en ĉu ni ir'u? (tut'e ordinar'a esprim'o, kiu ne hav'as ekzakt'a'n sam'senc'aĵ'o'n en la franc'a kaj en mult'a'j ali'a'j lingv'o'j), se ne ekzist'us ni'a kapabl'o dedukt'i. Sed dedukt'i, se tiel dir'i, instinkt'e, ne per long'a intelekt'a procez'o, nur en unu sekund'er'o. Kaj jen, indulg'u mi'n pli'a'foj'e, mi nun far'os al vi kurs'et'o'n pri psik'o'lingv'ik'o.

Em'o ĝeneral'ig'i tuj post asimil'ad'o

Kio ebl'ig'as dedukt'i tiel rapid'e? Mens'a refleks'a ag'ad'o, kiu'n la svis'a psikolog'o Piaget si'a'temp'e nom'is ĝeneral'ig'a asimil'ad'o. Oni asimil'as element'o'n, kaj tuj ĝeneral'ig'as ĝi'a'n uz'o'n, ekster la kamp'o de la jam akir'it'a'j sci'o'j kaj spert'o. Nu, la interes'a punkt'o est'as, ke tio est'as la natur'a sistem'o lingv'e komunik'i. Per natur'a mi cel'as: kio'n spontan'e far'as ni'a cerb'o, kiam ne inter'ven'as ekster'a'j influ'o'j.

Kiel ni pov'as kon'i tiu'n natur'a'n funkci'ad'o'n? Observ'ant'e la kaz'o'j'n, kiam lingv'a esprim'iĝ'o mal'konform'as kun la soci'a norm'o, ekzempl'e ĉe infan'o'j komenc'ant'a'j parol'i, ĉe fremd'ul'o'j, kiu'j prov'as kompren'ig'i si'n per lingv'o ne'plen'e mastr'at'a, ĉe hom'o'j parol'ant'a'j dum kurac'il'o aŭ ali'a drog'o (inkluziv'e alkohol'a'j'n) por'temp'e mal'fort'ig'as la kontrol'il'o'j'n en la cerb'o, ĉe hom'o'j tuŝ'at'a'j de fort'a emoci'o, tiel ke por ili pli grav'as komunik'i ol parol'i laŭ'norm'e, ktp. Stud'o pri la hezit'o'j de person'o'j, kiu'j, parol'ant'e si'a'n lingv'o'n, ne tuj sukces'as vort'ig'i si'a'n pens'o'n, ankaŭ liver'as indik'o'j'n pri la rol'ant'a'j mens'a'j procez'o'j. Eĉ analiz'o'j pri la evolu'o de lingv'o'j rivel'as, kie'n konduk'as la natur'a'j tendenc'o'j de lingv'o'uz'ad'o.

Tiu'j esplor'o'j montr'as, ke la ĉef'a faktor'o en natur'a sin-esprim'o est'as ĝeneral'ig'a asimil'ad'o. Mi memor'as ĉin'a'n infan'o'n, kiu klar'e prononc'is wo bu you, “mi ne hav'as”, dum la ĝust'a form'o est'us wo meiyou: ni'a ne preskaŭ ĉiam traduk'iĝ'as per bu en la ĉin'a, sed, pro strang'a escept'o, antaŭ you, “hav'i”, oni dev'as dir'i mei. Tiu et'a ĉin'o ĝeneral'ig'is la asimil'it'a'n ne-sign'o'n. Ali'a ekzempl'o: s-in'o Bormann cit'is al mi german'a'n infan'o'n, al kiu oni demand'is “Bist du müde?”, “ĉu vi est'as lac'a?”, kaj kiu respond'is: “ich bist nicht müde”, “mi ne est'as lac'a”. Anstataŭ modif'i la verb'o'form'o'n laŭ la pronom'o (la ĝust'a fraz'o est'us ich bi'n nicht müde), ĝi ĝeneral'ig'is la du'a'person'a'n.

Simil'e, mi foj'e aŭd'is angl'a'n infan'o'n dir'i he comed, “li ven'is”, anstataŭ la ĝust'a, ne'regul'a, he came (ĉe la pli'mult'o el la verb'o'j, la pas'int'a temp'o esprim'iĝ'as per la fin'aĵ'o -ed en la angl'a). Konfirm'o'n, ke tiel parol'as angl'a'j infan'o'j mi ĵus trov'is en roman'o, en kiu dek'jar'a Darren Wilkes dir'as She ne'ver seed me, “ŝi neniam vid'is mi'n” (li uz'as seed anstataŭ la ĝust'a form'o saw) kaj Only she ne'ver knowed, “sed ŝi neniam sci'is” (knowed anstataŭ knew) (P. D. James, A taste for death, New York: Alfred A. Knopf, 1988, p. 402). Klar'e, tem'as pri plej natur'a tendenc'o.

Tre oft'e, ĉe fremd'lingv'an'o, post-asimil'a ĝeneral'ig'o montr'iĝ'as pli fort'a ol la struktur'o'j de la ge'patr'a lingv'o. Por esprim'i la ide'o'n “se mi hav'us”, la pli'mult'o el la angl'a'lingv'a'j lern'ant'o'j de la franc'a spontan'e dir'as si j’aurais, kiel ĉiu'j franc'a'j infan'o'j, dum rekt'a traduk'o el la angl'a if I had konduk'us al la ĝust'a form'o si j’avais. Simil'e, mi not'is ĉe (ne'esperant'ist'a) angl'a'lingv'an'o parol'ant'a franc'e la form'o'n s’il viendra, “se li ven'os” (laŭ'vort'e, angl'e, if he will come), kvankam rekt'a traduk'o el li'a naci'lingv'o produkt'us la ĝust'a'n s’il vient (angl'e if he comes). En tiu'j du kaz'o'j, aper'as en la franc'a form'o'j mal'ĝust'a'j, kiu'j est'us ankaŭ erar'a'j en la ge'patr'a lingv'o, sed kiu'j est'us ĝust'a'j en esperant'o: ni'a lingv'o sekv'as pli proksim'e la natur'a'n funkci'ad'o'n de esprim'iĝ'o ol la pli'mult'o el la etn'a'j.

Asimil'ad'o ĝeneral'ig'a okaz'as ne nur ĉe gramatik'o, sed eg'e oft'e ankaŭ ĉe vort'farad'o. En la franc'a, al ni'a struktur'o ne--ebl'a respond'as oft'eg'e, sed ne ĉiam, la struktur'o in--able (aŭ, se la unu'a konsonant'o de la radik'o est'as lip'a, im--able); la form'o uz'at'a por en'ŝov'i la verb'a'n radik'o'n est'as tiu, kiu'n oni as-temp'e uz'as post vous, “vi”: “vi trink'as” est'as vous buvez, “ne'trink'ebl'a” do est'os imbuvable. Sed est'as mult'eg'a'j escept'o'j. Ekzempl'e, “ne'ating'ebl'a” est'as inaccessible, dum la normal'a manier'o dir'i “vi ating'as” est'as vous atteignez. Tamen, ĝeneral'ig'a asimil'ad'o konstant'e influ'as, kaj oni oft'e aŭd'as la erar'a'n form'o'n inatteignable.

La franc'a vort'o traduk'ant'a ni'a'n far'ebl'a est'as interes'a, ĉar ĝi manifest'as du'foj'a'n ne'konsci'a'n aplik'o'n de ĝeneral'ig'a asimil'ad'o. Kiel ĉi-supr'e dir'it'e, la verb'a form'o ne'konsci'e uz'at'a por form'i la able-adjektiv'o'j'n est'as tiu, kiu'n oni uz'as as-temp'e post vous: vous punissez, “vi pun'as” > punissable, “pun'ebl'a”, “pun'ind'a”. Sed tiu form'o mem est'as lig'it'a al la is-temp'a form'o: mal'antaŭ vous punissez, “vi pun'as” aŭ vous buvez, “vi trink'as”, kaŝ'iĝ'as vous punissiez, “vi pun'is”, kaj vous buviez, “vi trink'is”. Kiel konstant'e en la franc'a, trov'iĝ'as escept'o'j. Por la verb'o faire, “far'i”, tiu regul'o ne aplik'iĝ'as. Oni dir'as vous faisiez, “vi far'is”, sed vous faites, “vi far'as”. La natur'a em'o ĝeneral'ig'i asimil'aĵ'o'n est'as tre fort'a: ne nur ĉiu'j franc'lingv'a'j infan'o'j komenc'e dir'as vous faisez, “vi far'as” (la ĝust'a form'o vous faites en'radik'iĝ'as nur post plur'jar'a korekt'ad'o), ne nur mult'a'j fremd'lingv'an'o'j far'as sam'e, kiam ili parol'as franc'e, ne nur sam'e far'as mult'a'j plen'kresk'a'j franc'lingv'an'o'j, kiam ebri'a'j aŭ sub influ'o de fort'a emoci'o, sed la oficial'a lingv'o fakt'e uz'is tiu'n form'o'n kiel baz'o'n por la adjektiv'o “far'ebl'a”: faisable.

Kruc'iĝ'o de plen'e konsekvenc'a'j seri'o'j

Ni nun re'ven'u al la spirit'o de esperant'o. Se vi konsider'as la ĉi-supr'e prezent'it'a'j'n ekzempl'o'j'n, vi rimark'os, ke ĉiu'foj'e, kiam la spontan'e nask'it'a naci'lingv'a form'o est'as ne'ĝust'a, aplik'o de la sam'a'j form'ad'princip'o'j konduk'as ni'a'lingv'e al tut'e ĝust'a form'o. Ni do pov'as konklud'i, ke unu el la aspekt'o'j de la spirit'o de esperant'o – io tip'e esperant'a – est'as la fakt'o, ke ĝeneral'ig'a asimil'ad'o en ĝi reg'as sen'bar'e.

Efektiv'e, en esperant'o, la pli'mult'o el la vort'o'j situ'as kruc'e de perfekt'e konsekvenc'a'j kvazaŭ-sen'fin'a'j seri'o'j. Ali'vort'e, ĝeneral'ig'a asimil'ad'o okaz'as ne nur ĉe unu el la element'o'j, sed ĉe almenaŭ du. La tabel'vort'o'j est'as nur apart'a aplik'o de ĉi tiu princip'o. Ni pren'u ekzempl'e tut'e ali'tip'a'n vort'o'n: ŝaf'ej'o. En la mens'o ĝi situ'as jen'e:

	ŝaf'o
	ŝaf'in'o
	ŝaf'id'o
	ŝaf'a
hund'ej'o ĉeval'ej'o bov'ej'o	ŝaf'ej'o	kolomb'ej'o pork'ej'o ...
	ŝaf'aĵ'o
	ŝaf'ar'o
	ŝaf'ist'o
	...

Ni kompar'u kun la franc'a. Eĉ lim'ig'ant'e ni'n je la kvin vort'o'j centr'e de la kruc'o, tuj montr'iĝ'as, kia'grad'e ĉi-kaz'e la lingv'o de Molière bar'as la voj'o'n al la natur'a inklin'o ĝeneral'ig'i asimil'it'a'n lingv'er'o'n:

	ovi'n
étable	bergerie	pigeonnier
	mouton

Ne pli help'as la angl'a vort'sistem'o:

	ovine
cowshed	sheep-fold	pigeon house
	mutton

Nek vertikal'e, nek horizontal'e re'trov'iĝ'as konsekvenc'a seri'o. Tio praktik'e signif'as, ke, en la franc'a aŭ en la angl'a, por akir'i la vort'o'n kaj por re'trov'i ĝi'n laŭ'bezon'e, la mens'o uz'as mult'e pli da nerv'a energi'o.

Ŝpar'o de nerv'a energi'o

Kiam mi est'is psikologi'a student'o, por konsci'ig'i ni'n pri la rilat'o inter nerv'a el'spez'o kaj regul'ec'o de la ag'o-skem'o'j, la gvid'ant'o de lern'o'grup'o foj'e propon'is jen'a'n eksperiment'o'n. Ni registr'is per plej preciz'a temp'o'mezur'il'o (est'is ja en Svis'land'o!) la daŭr'o'n neces'a'n por part'ig'i komplet'o'n da lud'kart'o'j en divers'a'j kondiĉ'o'j. Eĉ se perfekt'e atend'it'a'j, la rezult'o'j impon'is. Se la instrukci'o'j est'as, ekzempl'e:

Met'u ĉiu'j'n ruĝ'a'j'n mal'dekstr'e'n, escept'e de la bub'o; de iu ajn sep'o; de la ker'a dek'o; de la karo'a as'o; de la reĝ'in'o, egal'e ĉu ĝi est'as ker'a aŭ karo'a, se ĝi'n antaŭ'as nigr'a kart'o; de la ker'a reĝ'o, se ĝi aper'as post kart'o kun valor'o inter du kaj ok, ali'a ol la tref'a kvar'o; ktp,

la temp'o neces'a por ricev'i la postulat'a'n kart'o'grup'o'n est'as mult'e pli long'a ol se la regul'ar'o konsist'as el unu fraz'o:

Met'u la ruĝ'a'j'n mal'dekstr'e'n kaj la nigr'a'j'n dekstr'e'n.

La pli long'a daŭr'o de la unu'a task'o spegul'as la pli alt'a'n kvant'o'n da energi'o, kiu'n bezon'as la nerv'a sistem'o por ĝi'n plen'um'i.

Nu, la pli'mult'o el la naci'a'j lingv'o'j en'hav'as regul'o'j'n kompar'ebl'a'j'n al la unu'a seri'o de instrukci'o'j. Sekv'e, la nerv'a flu'o konstant'e el'spez'as si'a'n energi'o'n ĉe blok'o'j, bar'o'j, de'voj'ig'o'j kaj stumbl'ej'o'j ĉia'spec'a'j. Leg'ant'e ĉi tio'n, ver'ŝajn'e kelk'a'j el vi pens'as: “Li tro'ig'as. Mi lern'is la angl'a'n, la german'a'n aŭ tiu'n aŭ tiu'n ĉi lingv'o'n, kaj mi parol'as ĝi'n flu'e. Ne est'as tiel terur'e.” Se tiel est'as, mi gratul'as vi'n. Sed ebl'e tut'e simpl'e vi ne konsci'as vi'a'n sport'a'n nivel'o'n.

Kiam vi uz'as esperant'o'n, vi est'as kiel hom'o, kiu kur'as rekt'a'lini'e sur eben'a teren'o. Kiam vi uz'as la ali'a'n lingv'o'n (se ne est'as unu el la mal'mult'a'j kun struktur'o'j sam'e regul'a'j, kiel la esperant'a'j), vi kur'as sur teren'o kun fort'a'j dekliv'o'j, jen supr'e'n, jen mal'supr'e'n, sekv'ant'e zigzag'a'n voj'et'o'n kun har'pingl'a'j turn'iĝ'o'j, plen'a'n je tru'o'j perfid'e fal'ig'a'j, kaj kiu'n de temp'o al temp'o rok'o'j bar'as, tiel ke ne ebl'as plu'ir'i sen grimp'i trans'e'n. Se vi flu'e parol'as, tio signif'as, ke vi tiom ekzerc'is vi'n, ke vi parker'e kon'as la mal'facil'a'j'n lok'o'j'n kaj, ĉiu'foj'e, la plej efik'a'n manier'o'n ili'n venk'i. Vi simil'as al atlet'o, kiu ĉiu'tag'e tra'kur'as la ĵus pri'skrib'it'a'n teren'o'n. Sed eĉ se vi'a kur'rapid'ec'o hav'ig'as al vi aplaŭd'o'n, tamen rest'as la fakt'o, ke, sur tiu teren'o, vi'a kor'o pli rapid'e bat'as, vi spir'as pli fort'e kaj bru'e, vi est'os pli lac'a, ol dum vi kur'is sen'turn'e kaj sen'bar'e sur la eben'ej'o. Kiom ajn ekzerc'it'a vi est'as, vi el'spez'is pli da energi'o.

Mal-: ĉu ben'o aŭ mal'ben'o?

Kur'i sur mal'facil'a teren'o pov'as est'i stimul'e, se oni tio'n far'as propr'a'vol'e por la plezur'o sport'i aŭ kun la cel'o trejn'i si'a'n korp'o'n. Sed hom'o'j, kiu'j dezir'as (aŭ dev'as) inter'gent'e komunik'i, rajt'as ne est'i sport'em'a'j, aŭ prefer'i ali'a'j'n kamp'o'j'n por atlet'i. Al ili esperant'o est'as destin'it'a. Tial Zamenhof koncept'is ĝi'n tia'manier'e, ke komunik'ad'o okaz'u sen'streĉ'e. (Se vi ŝat'as streĉ'i vi'a'j'n fort'o'j'n, ne mank'as teren'o'j por vi'n trejn'i: lingv'o'j kiel la rus'a, la franc'a kaj la arab'a dis'sem'is stumbl'ej'o'j'n abund'e.)

Por evit'i streĉ'o'n, neces'as sent'i si'n sekur'a. Al tiu sekur'ec'a sent'o kontribu'as la sci'o, ke oni ĝu'os grand'a'n liber'ec'o'n en la kombin'a uz'o de la lingv'a'j element'o'j. Pro tio, ver'ŝajn'e, la prefiks'o mal- tiom uz'iĝ'as en la “real'a lingv'o”.

Efektiv'e, esplor'ant'e pri parol'a esperant'o, mi mir'is pri la oft'ec'o de tiu prefiks'o. Hom'o'j konstant'e uz'as ĝi'n, oft'e humur'e. Jen bel'a ekzempl'o de lingv'a er'o, kiu'n la hom'o'j rapid'e asimil'as kaj em'as ĝeneral'ig'i. Kaj tamen, mal- el'vok'as rezist'o'n ĉe relativ'e mult'a'j.

En leter'o, kiu'n mi ĵus ricev'is, brazila amik'o dir'as, ke oni nepr'e bezon'as la vort'o'n liv'a por anstataŭ'i mal'dekstr'a. Kiel mal'sam'a'j hom'o'j est'as! Mi ne pretend'as est'i normal'a (se tio signif'as i'o'n), sed esperant'o est'as la sol'a lingv'o, en kiu mi hav'as neniu'n problem'o'n pri “dekstr'a” kaj “mal'dekstr'a”. Ebl'e vi ne kred'os mi'n. Se tiel, demand'u mi'a'j'n edz'in'o'n kaj ge'fil'o'j'n, ili konfirm'os al vi jen'o'n: kiam mi ŝofor'as kaj mi'a apud'ul'o instrukci'as, ke mi ir'u dekstr'e'n aŭ mal'dekstr'e'n, se li kon'as mi'n, li man'e gest'as al la ĝust'a direkt'o, ĉar nek en la franc'a, nek en la angl'a, nek, ver'dir'e, en iu ajn el la ali'a'j naci'lingv'o'j, kiu'j'n mi iom sci'as, mi hav'as ĝust'a'n refleks'o'n. Nur en esperant'o mi ne erar'as.

Kompren'ebl'e, se la grand'a pli'mult'o el la hom'o'j hav'as problem'o'n mal'a'n al la mi'a, mi volont'e konsent'os, ke oni rezign'u je mal'dekstr'a favor'e al liv'a aŭ ali'a taŭg'a form'o. Mi neniel vol'us trud'i mi'a'j'n apart'aĵ'o'j'n. Tamen mi esper'as, ke oni respekt'os la star'punkt'o'n de tiu'j, kiu'j diferenc'as de la pli'mult'o, kaj ke oni memor'os la avert'o'n de Zamenhof, “kontraŭ for'ĵet'ad'o de mal'nov'a'j form'o'j, antaŭ ol la nov'a'j est'os sufiĉ'e el'prov'it'a'j kaj tut'e definitiv'e kaj sen'disput'e akcept'it'a'j” (vd ĉi-supr'e, p. 10; ĉi-foj'e sub'strek'is mi).

Sed, kiel mi jam dir'is, mi fid'as je la saĝ'ec'o de la kolektiv'a, ne'konsci'a manier'o solv'i lingv'a'j'n problem'o'j'n. Pro tio mi'n tia'grad'e interes'as la form'o'j, kiu'j spontan'e ŝpruc'as ĉe inter'babil'ad'o. Al tiu, kiu sur'teren'e esplor'as, kiel far'as ĉiu serioz'a lingv'ist'o, baldaŭ evident'iĝ'as, ke mal- eg'e oft'as en la “real'a lingv'o”. Mi jam cit'is mal'stult'iĝ'o kaj mal'protest'as en la sekci'o pri la riĉ'ec'o de la parol'a lingv'o, sed mi pov'us al'don'i cent'o'j'n da ali'a'j kaz'o'j.

Ekzempl'e, foj'e mi diskut'is kun Mark Fettes, la nun'a redakt'ist'o de Esperant'o, okaz'e de kun'ven'o, ĉe kiu ni kun'e prezent'is UEAn, kaj li dir'is al mi: “tio est'us mal'pozitiv'a re'ag'o” (Ĝenevo, 88.02.06). Mi bedaŭr'ind'e ne sci'as, ĉu li konsci'e elekt'is tiu'n form'o'n, aŭ ĉu simpl'e la vort'o en'mens'iĝ'is al li pli rapid'e ol negativ'a.

La esprim'o'n nek tro, nek mal'tro mi registr'is tiel oft'e, ke ĝi ebl'e jam ŝablon'iĝ'as. Plur'foj'e, mi not'is mal'kiel en la senc'o “kontraŭ'e al”, “diferenc'e de”. Jen kelk'a'j pli'a'j ekzempl'o'j:

Ili riproĉ'as, ke la lingv'o est'as mal'natur'a (Pekino, Ĉini'o, 86.07.29, ĉin'o; mi'a'opini'e, tiu ĉin'o trov'is la ĝust'a'n esperant'ig'o'n de la koncept'o, kiu'n ni kutim'e vort'ig'as per art'e'far'it'a, kio el'vok'as i'o'n tut'e ali'a'n)

Tio est'as tro mal'poezi'a (Locarno, Svis'land'o, 87.05.16, ital'lingv'a svis'o)

Mi est'as mal'pesimism'a (Santal'a, Finnlando, 87.07.14, ĉili'an'o, kiu post'e klar'ig'is, ke li ne est'is cert'a, ĉu la radik'o optimism ekzist'as)

Kiam okaz'os la mal'inaŭgur'o? (Santal'a, Finnlando, 87.07.18, brit'o)

Oni hodiaŭ mal'fest'as la soveti'ig'o'n de Estoni'o (Tallinn, Estoni'o, Sovetio, 87.07.20, eston'o)

La ekspozici'o est'os mal'inaŭgur'at'a dimanĉ'o'n (Zagreb, Jugoslavio, 87.08.04, kroat'o)

Mi ven'as por lern'i, ne por mal'lern'i (Zagreb, Jugoslavio, 87.08.05, aŭstrali'an'in'o, laŭ'de'ven'e pollanda jud'in'o)

Tem'as pri mal'ferm'it'a, t.e. apert'a person'ec'o (Zagreb, Jugoslavio, 87.08.04, kroat'o; interes'a ekzempl'o: ĝi montr'as, ke la unu'a vort'o ating'ant'a la mens'o'n est'as la deriv'aĵ'o, la neolog'ism'o al'ven'as nur post'e)

Ni mal'sekv'u la sag'o'j'n (por re'ven'i laŭ voj'o, kiu'n ni trov'is sekv'ant'e la sag'o'j'n direkt'o'montr'a'j'n; Vieno, Aŭstrio, 87.10.28, german'o)

Li est'as mal'fak'a kurac'ist'o (t.e. ĝeneral'medicin'ist'o; Ĝenevo, Svis'land'o, 88.11.07, german'lingv'a svis'o)

La real'a lingv'o uz'iĝ'as ankaŭ en korespond'ad'o. Por person'o, kiu lingv'ist'e interes'iĝ'as pri tiu aspekt'o de ĝi, publik'ig'it'a'j leter'o'j de leg'ant'o'j est'as plej interes'a font'o de observ'o'j. La ĉi-supr'a tekst'o jam est'is tajp'it'a, kiam mi leg'is la numer'o'n de juli'o-aŭgust'o 1988 de Esperant'o. En ĝi, sur sam'a kolumn'o, aper'as du interes'a'j mal-aĵ'o'j:

En plur'a'j ali'a'j kaz'o'j, mi intenc'e uz'as verb'o'j'n malpive (t.e. “kontraŭ'e al tio, kio'n Piv rekomend'as”; Ald'o de’ Giorgi, Esperant'o, juli'o-aŭgust'o 1988, p. 137)

Urĝ'e bezon'at'a est'as (...) gramatik'o de la lingv'o, kiu mal'komplik'os la en'hav'o'n de [Pag] (Audrey Childs-Mee, sam'lok'e).

La kontrast'o inter la mal'ŝat'o al tiu prefiks'o ĉe kelk'a'j esperant'ist'o'j kun literatur'a pretend'o unu'flank'e, kaj, ali'flank'e ĝi'a oft'ec'o en la spontan'a lingv'o, ĉef'e parol'a, sed ankaŭ leter'a, ver'e mir'ig'as mi'n. Mi tut'e ne sci'as, kiel klar'ig'i la menci'it'a'n mal'ŝat'o'n. Ĉu tiu'j aŭtor'o'j hont'as pri la ekzist'o de mal- kun tiu senc'o? Tem'as ĝeneral'e pri hom'o'j el latin'id'a'j lingv'o'j aŭ kun alt'a estim'o al la latin'a; ebl'e ĝen'as ili'n, ke mal- en tiu lingv'o'famili'o laŭ'de'ven'e signif'as “mal'bon'a” (dum en la slav'a, ĝi signif'as “et'a” aŭ “mal'mult'a”: en la rus'a, sil’nyj signif'as “fort'a”, malosil'nyj “mal'fort'a”, t.e. “mal'mult'fort'a”, “mal'grand'fort'a”).

Aŭ ĉu ĝen'as la son'o? Ĉu ĝi est'as tro aŭd'ebl'a? Ver'ŝajn'e intenc'e Zamenhof elekt'is prefiks'o'n special'e klar'son'a'n, ĉar li opini'is grav'a tuj disting'i i'o'n dis'de ties mal'o. Ĉu ĝen'as la oft'ec'o? Mi'n tio ne ĝen'as, sed mi'a'j'n kriteri'o'j'n difin'is viv'o mal'sam'a ol tiu de la hom'o'j, kiu'j'n mal- agac'as. Ĉu ĝen'as ia dub'senc'ec'o? Est'as ver'e, ke vort'o'j kiel mal'manĝ'i pov'as egal'e signif'i “vom'i” aŭ “fek'i”, kaj ke kelk'a'j ali'a'j, kiel mal'tim'a, ne est'as tut'e cert'e kompren'ebl'a'j komenc'e. Sed tio rilat'as al eg'e mal'grand'a nombr'o da radik'o'j.

Ĉu ili riproĉ'as tendenc'o'n konfuz'i la mal-vort'o'n kun ĝi'a kontraŭ'o? Se jes, ili tim'as ne'real'a'n danĝer'o'n. En pli ol du'dek jar'o'j da atent'a aŭskult'ad'o kaj da registr'ad'o de parol'a esperant'o mi neniam spert'is unu mis'kompren'o'n ŝuld'it'a'n al mal-. Mi ĉe'est'is erar'o'j'n, ekzempl'e mal'ferm'i anstataŭ ferm'i, sed ne mis'kompren'o'j'n. Simil'a'j erar'o'j aper'as sam'e oft'e en ĉiu'j lingv'o'j: vort'o'j, kiu'j rekt'e kontrast'as unu la ali'a'n, lok'iĝ'as najbar'e en ni'a mens'o kaj ni facil'e dir'as la kontraŭ'o'n de tio, kio'n ni cel'as. Ĉar la kun'tekst'o kompren'ig'as la pens'o'n, la pli'mult'o el tiu'j okaz'o'j rest'as ne'percept'at'a'j. Nur esplor'ant'o pri lingv'o rimark'as ili'n. En Psikopat'ologi'o de la ĉiu'tag'a viv'o, Sigmund Freud, inter mult'a'j ekzempl'o'j de fuŝ-ag'o'j, cit'as prezid'ant'o'n, kiu (german'e) dir'as: “mi ferm'as la kun'sid'o'n”, anstataŭ “mi mal'ferm'as” ĝi'n; est'as do klar'e, ke tut'e ne tem'as pri fenomen'o lig'it'a al la lingv'o.

Kial ferm kaj mal'ferm?

Koncern'e la vort'o'j'n ferm'i kaj mal'ferm'i mult'a'j kritik'as, ke Zamenhof elekt'is ferm kiel baz'a'n radik'o'n, de kiu oni deriv'as la vort'o'n mal'ferm'i. Kial li tio'n far'is? Rapid'a kontrol'o montr'as, ke ferm ne est'as pli oft'a. Sed mal'prav'e, mi'a'opini'e, oni vid'as en tiu elekt'o erar'o'n.

Zamenhof hav'is ekster'ordinar'a'n psik'o'lingv'ik'a'n intuici'o'n, kiu'n li plej oft'e sekv'is, tut'e saĝ'e. Nu, ŝajn'as, ke por ni'a mens'o, la baz'a koncept'o est'as stat'o. Ag'o, kiu ŝanĝ'as tiu'n stat'o'n, est'as io mal'pli fundament'a.

Komod'o ŝajn'as pli normal'a kun la tir'kest'o'j ferm'it'a'j. En libr'o'vend'ej'o aŭ bibliotek'o, la grand'a pli'mult'o el la libr'o'j est'as ferm'it'a'j. En vin'butik'o, la botel'o'j est'as ŝtop'it'a'j. En dorm'o'ĉambr'o, lit'o est'as kovr'it'a (aŭ, en kelk'a'j land'o'j, volv'it'a). Ie, fund'e de ni'a ne'konsci'a mens'o, ni rigard'as ferm'it'ec'o'n la normal'a stat'o. La ali'a normal'a stat'o est'as, ke trov'iĝ'u neni'o ferm'ebl'a: baz'e, dir'as ni'a mens'o, aŭ ne trov'iĝ'as pord'o (nur liber'a pas'ej'o), aŭ ĝi est'as ferm'it'a. Mal'ferm'i est'as ag'o, kiu likvid'iĝ'as en et'a moment'o, kaj do ne hav'as sam'e dens'a'n ekzist'o'n kiel la long'a, daŭr'a, konstant'a stat'o de ferm'it'ec'o. Se, re'ven'ant'e el feri'o'j, vi vid'as de mal'proksim'e, ke vi'a'j pord'o kaj fenestr'o'j est'as mal'ferm'it'a'j, vi'a tuj'a re'ag'o est'as, ke io est'as ne en ord'o. Simil'a'j'n fakt'o'j'n ni'a mens'o ne'konsci'e registr'as ek'de la plej jun'a infan'ec'o. Tial por ĝi, “mal'ferm'i” romp'as i'o'n en la normal'a stat'o de afer'o'j, kaj est'as do deriv'it'a koncept'o.

Ver'ŝajn'e pro tiu universal'a manier'o koncept'i, la pli'mult'o el la lingv'o'j rigard'as la ferm'it'a'n kaj simil'a'j'n stat'o'j'n plej baz'a'j, tiel ke ferm'o esprim'iĝ'as per simpl'a radik'o, dum la vort'o'j'n por la ide'o'j proksim'a'j al mal'ferm'ad'o oni deriv'as el la baz'a “ferm”-verb'o help'e de afiks'o. En aviad'il'o, la stevard'in'o dir'as angl'e: “Fast'e'n your seat belts” (“ferm'u vi'a'j'n sekur'zon'o'j'n”), kaj la vort'o uz'at'a por sign'i mal'ferm'o'n est'as unfasten. En la franc'a, oni dir'as verrouiller / déverrouiller (“rigl'i” / “mal'rigl'i”), boucher / déboucher (“ŝtop'i” / “mal'ŝtop'i”); couvrir / découvrir (“kovr'i” / “mal'kovr'i”); voiler / dévoiler (“vual'i” / “mal'vual'i”); lier / délier (“lig'i” / “mal'lig'i”); nouer / dénouer (“nod'i” / “mal'nod'i”); visser / dévisser (“ŝraŭb'i” / “mal'ŝraŭb'i”); ktp. La origin'a vort'o ĉiu'foj'e indik'as ferm'o'n, t.e. mal'ebl'ig'o'n de rekt'a percept'o aŭ de liber'a ag'o, kaj mal'ferm'o esprim'iĝ'as deriv'e.

En la angl'a oni dir'as to lock / to unlock (“ŝlos'i” / “mal'ŝlos'i”); to pack / to unpack (“pak'i” / “mal'pak'i”); to button / to unbutton (“buton'i” / “mal'buton'i”); to latch / to unlatch (“klink'e ferm'i” / “klink'e mal'ferm'i”); to bolt / to unbolt (“rigl'i” / “mal'rigl'i”); to tie / to untie (“lig'i” / “mal'lig'i”) ... En la german'a ni hav'as schließen / aufschließen (“ŝlos'i” / “mal'ŝlos'i”); wickeln / entwickeln (“volv'i” / “mal'volv'i”); decken / entdecken (“kovr'i” / “mal'kovr'i”) ...

La ruman'a, en kiu “ferm'i” dir'iĝ'as închide kaj “mal'ferm'i” deschide konfirm'as tiu'n regul'ec'o'n, pri kiu ni trov'as mult'a'j'n ekzempl'o'j'n ankaŭ en la rus'a. La ruman'a prefiks'o des-, kiel la franc'a dé-, dis- ja respond'as ĝeneral'e al la esperant'a mal-, kaj la radik'o chide (prononc'u: kide), parenc'a al la ital'a chiudere, al la franc'a clore, fakt'e signif'as “ferm'i”. La ruman'a vort'o do est'as ekzakt'e paralel'a al ni'a mal'ferm'i. Ankaŭ la mal'nov'franc'a hav'is simil'a'n verb'o'n: desclore, “mal'ferm'i”. La nun'temp'a franc'a éclore, “mal'ferm'iĝ'i” (parol'ant'e pri flor'o, kiu est'is burĝon'a), prezent'as pli'a'n ekzempl'o'n de kaz'o, en kiu la vort'o pri mal'ferm'o deriv'as de la vort'o signif'ant'a “ferm'i” (clore).

Fin'a'n ekzempl'o'n ni ĉerp'u ekster Eŭrop'o. En la svahilia, la verb'o “mal'ferm'i” form'iĝ'as el “ferm'i” kiel regul'a mal-deriv'aĵ'o: kufunga, “ferm'i”, kufungua, “mal'ferm'i”, aŭ kufumba, “ferm'i”, kufumbua, “mal'ferm'i” (kompar'u kukunja, “volv'i”, kukunjua, “mal'volv'i”; kufuma, “teks'i”, kufumua, “mal'teks'i”; kuvaa, “vest'i si'n”, kuvua, “mal'vest'i si'n”, “sen'vest'ig'i si'n”).

Tiu'j ekzempl'o'j ŝajn'as al mi sufiĉ'a'j por montr'i, ke Zamenhof ne mis'paŝ'is elekt'ant'e ferm kiel baz'a'n radik'o'n.

En'a filozofi'o

Kial mal- tut'e ne ĝen'as mi'n? Ebl'e ĉar mi lern'is la lingv'o'n est'ant'e 11-12-jar'a, kaj do ne hav'ant'e la sam'a'n lingv'a'n fon'o'n kiel plen'kresk'ul'o'j jam lern'int'a'j la latin'a'n aŭ simil'a'n lingv'o'n. Se, kiel mi supoz'as, esperant'o log'as hom'o'j'n, kiu'j dezir'as nov'a'n, pli egal'ec'a'n manier'o'n inter'rilat'i, est'as normal'e, ke mult'a'j hav'as, fon'e de la mens'o, la pens'o'n: “Kial unu hom'o (Zamenhof) dikt'u al mi, kiel mi esprim'u mi'n? Mi est'as li'a egal'ul'o. Ankaŭ mi'a'j ide'o'j sam'rajt'as.” Tia rigard'o al la lingv'o konform'as al ĝi'a spirit'o, aŭ pli ĝust'e al ĝi'a etos'o. Tie font'as la re'form'em'o de mult'a'j esperant'ist'o'j.

Sed infan'o mal'sam'e re'ag'as. Kiam mi lern'is la lingv'o'n, mal'mult'a kaj mal'grand'a est'is simpl'e, por mi, oportun'a'j vort'o'j, kiu'j klar'e esprim'as si'a'n senc'o'n, en sistem'o, kiu'n mi tut'kor'e aprob'is, ĉar ĝi est'as tut'e konsekvenc'a, kio ĝeneral'e plaĉ'as al infan'o'j. Mi ne zorg'is pri etim'ologi'o, sam'e kiel angl'a'lingv'a'n infan'o'n ne ŝok'as la fakt'o, ke grandson, “nep'o”, granddaughter, “nep'in'o”, grandchildren, “ge'nep'o'j”, pov'us est'i konsider'at'a'j kiel lingv'a'j monstr'aĵ'o'j, ĉar la prefiks'o de'ven'as de franc'a vort'o signif'ant'a “grand'a”, sed aplik'iĝ'as al hom'o'j pli et'a'j, fakt'e anstataŭ'ant'e franc'a'n prefiks'o'n kun la senc'o “mal'grand'a” (en la franc'a, oni dir'as respektiv'e petit-fils, petit'e-fille, petits-enfants, kaj petit signif'as “et'a”).

Ne nur mal- ne ŝok'is mi'n, sed mi vid'is en ĝi sen'fin'e fekund'a'n vortformilon, plej bon'ven'a'n. Mi suspekt'as, ke pli post'e, kiam mi'a plej ŝat'at'a ĉin'a korespond'ant'o en'konduk'is mi'n en la orient'azi'a'n pens'manier'o'n, kaj kiam mi lern'is li'a'n lingv'o'n, mi est'is influ'at'a de Da'o-ism'o (Ta'o'ism'o laŭ Piv, sed mi prefer'as la oficial'a'n ĉin'a'n trans'skrib'o'n Da'o). Plaĉ'as al mi la ide'o, ke ie en mal'bon'a kaŝ'iĝ'as “bon'o”, en mal'fort'a “fort'o”, en mal'grand'a “grand'ec'o”, en mal'am'i “am'i”. Tradici'a ĉin'a mond'rigard'o, laŭ kiu io en'hav'as la ĝerm'o'n de si'a kontraŭ'o, kaj ankaŭ laŭ kiu ĉiu adjektiv'o est'as relativ'a, akord'as kun mi'a manier'o al'ir'i la real'o'n.

Ver'dir'e, ĝi'a'n ĝust'ec'o'n ĉiu'tag'e konfirm'as mi'a profesi'o. Kiom da fort'o kaŝ'iĝ'as en iu mal'fort'a, kaj kiom da mal'fort'o en fort'ul'o! Kiel proksim'as unu al ali'a am'o kaj mal'am'o! Kaj kiom da psikologi'a progres'o, kiam hom'o ĉes'as kompren'i adjektiv'o'j'n kiel i'o'n absolut'a'n, difin'it'a'n per si mem, dum fakt'e ili postul'as referenc'o'n. Ĉu mal'grand'a elefant'o ne est'as impres'e grand'a? Ĉu ne kor'tuŝ'e mal'grand'a la plej grand'a formik'o? Tio, kio mal'facil'as al mi, ebl'e est'as por vi plej facil'a. Kiam hom'o'j sufer'ant'a'j pro “kompleks'o pri mal'pli'valor'o” kompren'as, ke en la fraz'o “mi est'as mal'fort'a” aŭ “mi konstant'e mal'sukces'as”, la vort'o'j mal'fort'a kaj mal'sukces'as rilat'as al nur unu aspekt'o de ili, kaj ke ie ili hav'as ankaŭ fort'o'n kaj sukces'pov'o'n, ili ek'ir'as la voj'o'n al plen'a liber'iĝ'o el tiu'j turment'a'j ide'o'j pri si mem, venen'a'j al la viv'ĝoj'o.

Ni rimark'u, ke simil'a saĝ'ec'o trov'iĝ'as ankaŭ en okcident'o: “Feliĉ'a'j la mal'feliĉ'ul'o'j, am'at'a'j la mal'am'at'a'j, alt'a'j la mal'alt'ul'o'j” klar'e son'as en la mesaĝ'o de la krist'a sur'mont'a predik'o. Iu filozofi'a lud'o kaŝ'iĝ'as en la mal-vort'o'j, kiu eg'e plaĉ'as al mi. Sed est'as ver'e, ke Kartezio (franc'a'nom'e Descartes) eg'e mal'help'is kompren'i tiu'n al'ir'o'n al koncept'o'j, rigard'at'a'j kiel du'vizaĝ'a'j.

Jes, mal- ricev'as de mi fervor'a'n ŝat'o'n kaj estim'o'n. Kiam mi leg'as tut'a'n tekst'o'n sen ĝi – ekzempl'e la iltis-an Literatur'a'n Manifest'o'n – mi hav'as la impres'o'n, ke mank'as io, kaj instinkt'e mi konklud'as, ke la aŭtor'o ne kapabl'as verk'i natur'e, ke li ne posed'as la normal'a'n lingv'o'n, la real'a'n. Subjektiv'a mi est'as, ĉu ne? Kompren'ebl'e! Sed ĉu ne ankaŭ ili, kiu'j kondamn'as mal-?

Angor'o kaj tro'valor'ig'o de la mal'dekstr'a cerb'o

La fakt'o, ke mal- pov'as uz'iĝ'i sen'bar'e, est'as aspekt'o de la mutaci'o. Sed mutaci'o signif'as romp'o'n, kaj romp'o dolor'ig'as. Aŭ ĝi vek'as ne'el'port'ebl'a'n angor'o'n.

Tia'n angor'ig'a'n romp'o'n tra'viv'is la hom'ar'o, kiam sci'iĝ'is, ke la stabil'a ter'o, apog'it'a sur fortik'a'j fundament'o'j, kiu est'is ĝi'a viv'ej'o, fakt'e est'as nur pilk'et'o ŝveb'ant'a en ne'solid'a medi'o. Imag'u! Ni est'is la centr'o de la univers'o; ni'n protekt'is plafon'o nom'at'a ĉiel'o, ornam'it'a de lum'il'o'j, kiu'j ir'as sur ĝi si'a'n regul'a'n ir'o'n; la eben'aĵ'o, sur kiu ni star'is, sent'iĝ'is plej firm'a; kaj ĉio'n ĉi oni ek'montr'as erar'o, iluzi'o, kaj la grund'o'n oni for'pren'as de sub ni por tie'n lok'i abism'o'n! Terur'a bat'o tiu rivel'o est'is.

Pro ĝi, ver'ŝajn'e, okaz'is la filozofi'a renvers'o de Kartezio. Se ni ne plu pov'as fid'i la evident'o'n pri la ekster'a mond'o, kie trov'i i'o'n firm'a'n? Kartezio imag'is, ke tio'n pov'as don'i nur logik'o kaj pens'ad'o: eĉ la sci'o'n pri la propr'a ekzist'o li pend'ig'is de pens'ad'o: mi pens'as, do mi est'as. Kiel mal'sam'e hom'o'j re'ag'as! Mi'a'n ekzist'o'sent'o'n mi percept'as el sufer'o kaj ĝu'o, el konsci'o pri mank'o'j kaj plen'iĝ'o'j, el mi'a pov'o am'i kaj admir'i ... Sed mi ne est'as filozof'o.

Est'u kiel ajn, la terur'a tim'o, kiu kapt'is la eŭrop'an'o'j'n subit'e konsci'a'j'n pri si'a sur-abism'a situ'o, stimul'is, help'e de Kartezio, la mal'dekstr'a'n cerb'o'n. La rezult'o'j de tiu mens'a revoluci'o, kiu, ver'dir'e, ĉef'e traf'is Okcident'o'n, sent'iĝ'as ankoraŭ nun: la hodiaŭ'a universitat'a etos'o, pur'e intelekt'a, la publik'a instru'ad'o, ni'a civilizaci'o materi'a est'as stamp'it'a'j per tiu super'valor'ig'o de pens'o super sent'ad'o, de dedukt'o super intuici'o, de kred'o super fid'o.

Franc'a eduk'princip'o influ'as lingv'a'n koncept'ad'o'n

Kartezio est'is franc'o, kaj li'a'j ide'o'j pli influ'is la franc'a'n kultur'o'n ol la ali'a'j'n (sed la pli'mult'o el la post'a'j plej influ'a'j filozof'o'j, kiu'j ir'is simil'a'n voj'o'n, port'ant'e pens'ad'o'n pli supr'e'n ol ĉio'n ali'a'n, est'is german'o'j; sekv'e, la german'a kultur'o simil'e ĉef'valor'ig'is la mal'dekstr'acerb'a'j'n funkci'o'j'n: pens'ad'o, disciplin'o, rigor'o, pedant'a preciz'ec'o alt'e rol'as tiu'gent'e). Nu, la franc'a pens'manier'o lud'is apart'e grav'a'n rol'o'n en ni'a lingv'o. Tio okaz'is part'e, ver'ŝajn'e, pro la prestiĝ'o, kiu'n la franc'a kultur'o hav'is fin'e de la pas'int'a jar'cent'o, kaj part'e pro tio, ke franc'o'j far'iĝ'is tre grav'a'j en la mov'ad'o ek'de la komenc'o de la nun'a. Ne hazard'e la unu'a kongres'o okaz'is en Franci'o, kaj la du'a en franc'lingv'a urb'o. Ankoraŭ nun, franc'lingv'an'o'j est'as strang'e mult'nombr'a'j en la Akademi'o. La ĉef'redaktor'o'j de ni'a'j plej prestiĝ'a'j vort'ar'o'j, Plen'a Vort'ar'o kaj Plen'a Ilustr'it'a Vort'ar'o, est'as franc'o'j. Franc'o kun'aŭtor'is Plen'a'n Analiz'a'n Gramatik'o'n.

Nu, la franc'o'j al'ir'as si'a'n lingv'o'n, kaj do lingv'o'j'n ĝeneral'e, mal'sam'e ol la pli'mult'o el la ali'a'j popol'o'j. Franc'a infan'eduk'ad'o eg'e emfaz'as la neces'o'n uz'i pri ĉio la “ĝust'a'n termin'o'n”. Kaj ie, en la sub'konsci'o de l’ franc'o'j, flagr'as la ide'o, ke la spontan'a vort'o, la infan'e kre'it'a, ne est'as la ĝust'a, ĉar ĝi son'as tro simpl'e.

Dum la last'a somer'o, mi ĉe'est'is jen'a'n scen'o'n, kiu ver'ŝajn'e est'us ne'imag'ebl'a en ali'a land'o ol Franci'o. Mi'a edz'in'o kaj mi gast'is ĉe ter'kultur'ist'o, sam'temp'e vin'produkt'ist'o, vir'o kler'a, kiu pas'ig'as mult'a'n temp'o'n sur'traktor'e kaj man'e labor'ant'a, sed kiu'n ankaŭ karakteriz'as alt'a intelekt'a nivel'o kaj ekonomi-konsci'a manier'o pri'zorg'i si'a'n bien'o'n. Ni parol'is pri la veter'o kaj li'a edz'in'o dir'is: “Mi aŭd'is ĉe la radi'o, ke la nul'o'punkt'o trov'iĝ'as je alt'ec'o de 4000 metr'o'j”. Ek'koler'is la vir'o kaj dir'is: “Mi'n incit'as vi'a manier'o neniam uz'i la ĝust'a'n vort'o'n. Se vi parol'as pri izoterm'o dir'u izoterm'o, ne nul'o'punkt'o.” Cert'e trov'iĝ'is, baz'e de tiu re'ag'o, ia ge'edz'a konflikt'o, sed en kiu land'o edz'o em'a riproĉ'i si'a'n edz'in'o'n elekt'us kiel pretekst'o'n la ne'uz'o'n de komplik'a, scienc'a vort'o en plej banal'a inter'parol'o pri'veter'a?

Jen ali'a ekzempl'o. Tuj post la du'a mond'milit'o, Belgi'o kaj Svis'land'o hav'is pli alt'a'n viv'nivel'o'n ol Franci'o, kaj, kontrast'e kun tiu, dispon'is dolar'o'j'n, kiu'j ebl'ig'is import'i mult'o'n el Uson'o. Inter la nov'a'j var'o'j, kiu'j tiel ating'is ili'n, trov'iĝ'is la unu'a'j magnetofon'o'j. Kaj en Svis'land'o kaj en Belgi'o, franc'lingv'an'o'j nom'is ili'n enregistreurs, ĉar la funkci'o de tiu'j aparat'o'j ja est'as enregistrer (“registr'i”; tiu'n vort'o'n oni uz'is por sur'disk'ig'o). Se risk'is okaz'i konfuz'o kun ali'a tip'o de “registr'il'o”, oni dir'is enregistreur magnétique.

Kaj jen post kelk'a'j jar'o'j simil'a'j aparat'o'j fin'e aper'is en Franci'o. La franc'o'j, ignor'ant'e jam radik'iĝ'int'a'n lingv'o'uz'o'n en du franc'lingv'a'j region'o'j – tri, fakt'e, ĉar en Kanado oni uz'is enregistreuse – organiz'is fak'kun'ven'o'j'n por diskut'i pri la termin'o kaj akuŝ'is je magnétophone, bel'a scienc'o'son'a vort'o, kies ĉef'a kvalit'o est'is ver'ŝajn'e, ke ĝi est'is ne tuj kompren'ebl'a – kontrast'e kun enregistreur – kaj do pli probabl'e respond'is al la ne'konsci'a'j kriteri'o'j de “la ĝust'a termin'o”.

En Franci'o, do, kiam infan'o uz'as “ne'ĝust'a'n termin'o'n”, oni korekt'as ĝi'n. Tio kred'ig'as al ĝi, ke nur unu vort'o est'as uz'ebl'a por unu koncept'o, aŭ ke, se ĝi uz'os vort'o'n kun pli vast'a signif'o, ĝi erar'os, ĝi ag'os mal'bon'e. Tial koncept'o'j, kiu'j ali'popol'e inkluziv'iĝ'as, rus'pup'e, unu en la ali'a'n, star'as apart'e kaj kontrast'e en la franc'a mens'o. Anstataŭ inkluziv'i, la franc'o'j kontrast'ig'as.

Ekzempl'e, kiam franc'a infan'o, ek'vid'int'e unu'ĝib'a'n kamel'o'n, kri'as: “Oh! Un chameau!” (“Ho! Kamel'o!”), la patr'o tuj korekt'as: “Ce n’est pas un chameau, re'gard'e, il n’a qu’une bosse, c’est un dromadaire” (“Ne est'as kamel'o, rigard'u, ĝi hav'as nur unu ĝib'o'n, est'as dromedar'o”). En la ali'a'j gent'o'j, la kategori'o “kamel'o” inkluziv'as la sub'kategori'o'n “dromedar'o”. (Rigard'u la desegn'aĵ'o'n sur la pak'o'j de Camel-cigared'o'j.) Ne ĉe la franc'o'j. Tie, la dromedar'o'j ne est'as kamel'o'j, ili, pro la eduk'sistem'o, fiks'iĝ'as en la mens'o preciz'e kiel io kontrast'a al kamel'o'j, kiel io atent'ind'e plej ne'kamel'a: “Ne est'as kamel'o, est'as dromedar'o.” (En ali'a popol'o, patr'o dezir'ant'a kler'ig'i dir'us: “Ho jes, kamel'o! Tia'n unu'ĝib'a'n kamel'o'n oni nom'as dromedar'o”). Kiel oft'e, la spontan'e uz'at'a vort'o facil'e prononc'ebl'as (chameau el'parol'iĝ'as /ŝamó/), dum la al'trud'it'a de la ge'patr'o'j est'as pli komplik'a: pli'a ekzempl'o, ke “la ĝust'a termin'o” dev'as son'i barbar'e.

Nun'temp'e, se uson'an'o dir'as al mi “It is recorded on tape” (“ĝi est'as registr'it'a sur bend'o”), li plej probabl'e parol'as pri kased'o. Tape, “bend'o”, inkluziv'as la bend'o'j'n aranĝ'it'a'j'n en mal'dik'a skatol'et'o tia'manier'e, ke la du boben'o'j ne apart'iĝ'as (ali'vort'e, en kased'o). Ĉe franc'o'j, la vort'o band'e ne inkluziv'as la bend'o'j'n en'kased'a'j'n. Se vi dir'as “enregistré sur band'e”, franc'o bild'ig'as al si unu'sol'a'n boben'o'n, kies bend'o'n vi pov'as tuj man'e tir'i kaj mal'volv'i, kaj kiu'n vi dev'as mem al'kroĉ'i al mal'plen'a boben'o. Se tem'as pri bend'o en'kased'a, vi dev'as nom'i ĝi'n cassette, kaj franc'o normal'e eĉ ne pens'as pri tio, ke la aĵ'o en ĝi fakt'e est'as band'e. Kiam la koncept'o “kased'o” aper'is, angl'a'lingv'an'o'j ĝi'n inkluziv'is en la pli vast'a'n koncept'o'n “bend'o”, franc'o'j ĝi'n kontrast'ig'is al ĝi.

La franc'a manier'o proced'i, kiu radik'as en la sistem'o kartezia (Kartezio ja emfaz'is la neces'o'n rezon'i per ide'o'j klar'a'j kaj apart'ig'it'a'j), ial trans'form'iĝ'int'a al io pedant'e aplik'end'a, rajt'as je respekt'o. Fakt'e, lingv'o tia'grad'e en'plekt'iĝ'as kun pens'o, ke pens'i laŭ la inkluziv'a sistem'o est'as por mult'a'j franc'o'j tre mal'facil'e, se ne dir'i ne'ebl'e. Kiam mi klar'ig'as al franc'o, ke la objekt'o, kiu'n li nom'as fauteuil (“brak'seĝ'o”, “apog'seĝ'o”) est'as iu form'o de seĝ'o, kaj ke uson'an'o pov'as nom'i ĝi'n chair, “seĝ'o”, sen la preciz'ig'a'j vort'o'j (la preciz'a esprim'o est'as armchair, overstuffed chair, easy chair aŭ comfortable chair), tre oft'e ven'as la re'ag'o: “Sed fotel'o ne est'as seĝ'o!” Rigard'ant'e brak'seĝ'o'n, mult'a'j franc'o'j ne pov'as imag'i, ke oni pov'as klas'i tiu'n mebl'o'n inter la seĝ'o'j'n: ĝi est'as io ali'a, aparten'ant'a al tut'e mal'sam'a kategori'o.

Sed la fakt'o, ke iu pens'manier'o respekt'ind'as, ne signif'as, ke ĝi est'as oportun'a. Por inter'gent'a lingv'o, la franc'a sistem'o ja al'port'as kun si serioz'a'j'n mal'avantaĝ'o'j'n.

La signif-ampleks'o de la vort'o'j: io konvenci'a

La insist'o pri “la ĝust'a termin'o”, pro la aĝ'o, kiam la infan'o komenc'as ĝi'n pren'i serioz'e, fiks'as en la ne'konsci'a mens'o la ide'o'n, ke la real'o jam est'as divid'it'a en koncept'o'j'n, ĉiu el kiu'j est'as nom'it'a, aŭ almenaŭ nom'ebl'a kaj nom'end'a. Ĝi em'ig'as pens'i, ke “verd'o” ekzist'as per si mem, kiel io per si apart'a de “blu'o”. Fakt'e, la real'o de la spektr'o est'as kontinu'a, kaj ke oni met'as la lim'o'j'n tie'n kaj ne tie'n ĉi, est'as arbitr'a tradici'o de la koncern'a kultur'o. Kiam ĉin'lingv'a kon'at'o, kun kiu mi foj'e trink'is kaf'o'n en la Singapur'a flug'haven'o, mir'e rimark'is, ke la tie'a suker'o est'as huang, li uz'is vort'o'n, kies kutim'a traduk'o est'as “flav'a”. Tiu ne'rafin'it'a suker'o est'is brun'a por mi'a'j okul'o'j kaj mens'o, sed la ĉin'a huang hav'as ali'a'n signif'kamp'o'n ol ni'a flav'a: ĝi etend'iĝ'as al tio, kio'n ni nom'as brun'a.

Simil'e la du kontrast'a'j franc'a'j koncept'o'j fier, “fier'a”, kaj orgueilleux, “mal'humil'a”, “orgojl'a”, est'as grup'ig'it'a'j en la angl'a en la sam'a'n kategori'o'n: proud. Aŭ, ebl'e eĉ pli traf'e, konsult'u la esperant'o-vort'ar'o'n de Wells: vi vid'os, ke vol'i est'as traduk'it'a kiel to want, sed ke to want est'as traduk'it'a, unu'e, kiel dezir'i. Nu, ĉe mult'a'j popol'o'j vol'i kaj dezir'i est'as du tut'e mal'sam'a'j afer'o'j. Vol'i ja est'as dir'i jes aŭ ne al si'a dezir'o, tiu verb'o sign'as la re'ag'o'n al la dezir'o, kaj sekv'e elekt'o'n, decid'o'n, dum dezir'i signif'as “sent'i inklin'o'n al” kaj el'vok'as natur'a'n, spontan'a'n aper'o'n de tiu inklin'o. (Vol'i est'as la re'ag'o de la mal'dekstr'a cerb'o al dezir'o unu'e ŝpruc'int'a cerb'o'baz'e.) Tiu'n disting'o'n la angl'a'lingv'an'o'j ĝeneral'e ne far'as.

Reciprok'e, la franc'a hav'as nur unu vort'o'n, crier, “kri'i”, por la divers'a'j manier'o'j al'vok'i aŭ laŭt'son'e esprim'i emoci'o'n, kiu'j por angl'a'lingv'an'o tre diferenc'as unu de la ali'a, kaj kiu'j'n li vort'ig'as per tia'j verb'o'j kiel shriek, shout, yell, scream, call out, roar, ktp.

Se ni imag'as, ke al ĉiu koncept'o de ni'a kultur'o respond'as iu real'aĵ'o, ni mal'facil'e akcept'as, ke divers'a'j er'o'j de ni'a vort'proviz'o pov'as ne hav'i unu'vort'a'n, ekzakt'a'n traduk'o'n en la inter'naci'a lingv'o. Ni konfuz'as tiu'n mank'o'n kun mal'riĉ'ec'o. Sed tio ĝi ne est'as. La angl'a est'as unu el la plej riĉ'a'j lingv'o'j en la mond'o laŭ la nombr'o da vort'o'j kaj da nuanc'o'j, kiu'j'n ili ebl'ig'as esprim'i. Tamen ĝi ne pov'as el'dir'i per unu vort'o koncept'o'j'n kiel sam'ras'an'o aŭ sam'lingv'an'o, mank'as al ĝi ordinar'a vort'o por la koncept'o vol'o, kaj por traduk'i la simpl'a'n franc'a'n adverb'o'n frileusement (kies signif'o proksim'iĝ'as al “mal'varm'tim'ul'e”; Zamenhof uz'is tiu'senc'e frost'em'e kaj forn'o'sid'ist'e, sed ĉu tiu'j esprim'o'j ankoraŭ kompren'ebl'as?) ĝi bezon'as long'a'n ĉirkaŭ'voj'o'n, ekzempl'e: with the kind of shivering movement typical of people particularly sensitiv'e to cold. Tia'n simpl'a'n vort'o'n, kia est'as ni'a esperant'a mebl'o, la riĉ'eg'a angl'a lingv'o pov'as traduk'i nur per komplik'a mult'silab'aĵ'o: pi'ec'e of furnitur'e. Ke mult'a'j esperant'a'j vort'o'j ne est'as unu'vort'e traduk'ebl'a'j en la franc'a'n aŭ la angl'a'n, kaj reciprok'e, tio est'as tut'e natur'a: ĉiu lingv'o dis'tranĉ'as la real'o'n laŭ propr'a'j angul'o'j, en tranĉ'o'j'n kun mal'sam'a'j form'o'j kaj grand'ec'o'j.

Ni grup'ig'as en unu koncept'o'n, “am'i”, vast'a'n kamp'o'n da divers'a'j sent'o'j, kiu est'is divid'it'a en tri kategori'o'j en la mal'nov'grek'a: agap'a'n, filein, er'a'n, de'pend'e de tio, ĉu tem'as precip'e pri larĝ'kor'a akcept'em'o, pri amik'ec'a kor'inklin'o aŭ ard'o pasi'a.

filein	}	Am'i
er'a'n
agap'a'n

Se ni bezon'as disting'i tiu'j'n tri form'o'j'n de am'rilat'o, ni preciz'ig'as per adverb'o'j aŭ ali'a'j element'o'j. Sed oft'e ni ne far'as la disting'o'n, eĉ en lingv'o'j ĝeneral'e rigard'at'a'j kiel riĉ'a'j. En la johana evangeli'o, ekzempl'e, trov'iĝ'as lok'o (21, 15‒18), kie tri'foj'e Jesuo demand'as Petron, ĉu tiu li'n “am'as”, kaj Petro ĉiu'foj'e respond'as jes'e, uz'ant'e verb'o'n, kiu signif'as “am'i”. En la traduk'o'j kutim'e uz'at'a'j en la laŭ'dir'e riĉ'a'j lingv'o'j de Okcident'o, re'ven'as ĉiu'foj'e la sam'a vort'o (aimer, to love, liebhaben k.s.), dum en la grek'a original'o du mal'sam'a'j verb'o'j uz'iĝ'as.

Ĉiu kultur'o hav'as si'a'n al'ir'o'n al la pens- kaj komunik-objekt'o'j. La eŭrop'a manier'o koncept'i la ge'fil'o'j'n de sam'a'j ge'patr'o'j est'as laŭ'seks'a. Sed ekzist'as lingv'o'j, ĉe kiu'j ne la seks'o est'as konsider'at'a, sed la aĝ'o. Ekzempl'e, en la joruba, lingv'o parol'at'a en okcident'a Afrik'o, la divid'o est'as inter pli aĝ'a kaj mal'pli aĝ'a, sen'konsider'e pri tio, ĉu la ge'frat'o'j est'as vir'a'j aŭ in'a'j. En la ĉin'a, ambaŭ faktor'o'j est'as atent'at'a'j, tiel, ke ĝi hav'as kvar vort'o'j'n en'tut'e, du por ni'a frat'o kaj du por ni'a frat'in'o:

Esperant'o
frat'o	frat'in'o

Joruba
ègbón “pli aĝ'a frat(in)o”
àbúrò “pli jun'a frat(in)o”

Ĉin'a
gege “pli aĝ'a frat'o”	jiejie “pli aĝ'a frat'in'o”
did'i “pli jun'a frat'o”	meimei “pli jun'a frat'in'o”

La ide'o, ke esperant'o est'as mal'riĉ'a, rezult'as el mis'kompren'o pri la divers'a'j manier'o'j, laŭ kiu'j la mal'sam'a'j kultur'o'j dis'tranĉ'as aŭ aranĝ'as en koncept'o'j'n la real'o'n aŭ mond'o'j'n fantazi'a'j'n. Por ĉin'o, la eŭrop'a'j lingv'o'j est'as eg'e mal'riĉ'a'j en si'a vort'proviz'o ebl'ig'ant'a parol'i pri famili'a'j rilat'o'j. Por ni'a koncept'o onkl'o, la ĉin'a hav'as mal'sam'a'j'n vort'o'j'n de'pend'e de tio, ĉu tem'as pri pli aĝ'a frat'o de la patr'o, pli jun'a frat'o de la patr'o, frat'o de la patr'in'o, edz'o de la frat'in'o de la patr'o, edz'o de la frat'in'o de la patr'in'o, ktp.

Tiu atribu'o de mal'riĉ'ec'o al esperant'o part'e ŝuld'iĝ'as al la franc'a ide'o pri “la ĝust'a vort'o”, kiu ne akcept'as, ke la real'o aŭ fikci'o divid'iĝ'u en koncept'o'j'n laŭ ali'a'j angul'o'j ol en la ge'patr'a lingv'o. Sed eĉ sen ĝi, natur'a etn'o'centr'ec'o, kombin'it'a kun ide'o'j pri'lingv'a'j nask'it'a'j en infan'aĝ'o kaj neniam for'las'it'a'j, mal'help'as kompren'i la diferenc'o'n inter vort'o'j aŭ koncept'o'j unu'flank'e, la pri'parol'at'a'j real'o aŭ fikci'aĵ'o'j ali'flank'e.

Kiu ajn la kaŭz'o, mult'a'j hav'as la impres'o'n, ke esperant'o est'as mal'super'a al la naci'lingv'o'j kaj ke, sekv'e, neces'us ĝi'n alt'ig'i al ties nivel'o. Tiu'cel'e ili rekomend'as en'konduk'i en ĝi'n vort-por-vort'a'j'n traduk'o'j'n de ĉiu koncept'o, por kiu ili'a lingv'o hav'as termin'o'n. Pur'a'j est'as tut'e cert'e ili'a'j intenc'o'j, sed ili'a cel'o est'as ne'real'ig'ebl'a. Esperant'o ja dis'vast'iĝ'is al ĉiu'j part'o'j de la mond'o, kaj montr'as ekster la eŭrop'a kultur'sfer'o vigl'ec'o'n, kiu prav'ig'as pens'i, ke ĝi tie firm'iĝ'os kaj uz'iĝ'os pli kaj pli. Se ĉiu popol'o rezon'os kiel la franc'o'j kaj ili'a'j sam'opini'an'o'j, kaj postul'os esperant'o-vort'o'n por ĉiu vort'o de si'a lingv'o, ni'a vort'proviz'o far'iĝ'os tiel gigant'a, ke ĝi ne plu uz'ebl'os. Imag'u la situaci'o'n, kiam por ĉiu famili'rilat'o laŭ la ĉin'a kultur'o ni hav'os nov'a'n radik'o'n, kaj sam'e pri mult'eg'a'j aspekt'o'j de la materi'a, soci'a, psik'a kaj ali'kamp'a viv'o! Franc'lingv'a traduk'ist'o ne taks'as si'a'n lingv'o'n mal'riĉ'a, ĉar por mult'eg'a'j angl'a'j vort'o'j ĝi ne hav'as laŭ'vort'a'n traduk'o'n, li nur lern'as la art'o'n esprim'i pens'o'n, kaj ne vort'o'j'n. Tio'n bon'a'j esperant'ist'o'j instinkt'e far'as nun, plej sukces'e. Kia'manier'e? Ili aplik'as du princip'o'j'n: (1) distanc'ig'i si'n de la vort'ar'o'j; (2) si'n demand'i: “kio'n mi vol'as dir'i?”

Ali'vort'e, ili far'as tio'n, kio'n vi natur'e far'as, kiam, parol'ant'e vi'a'lingv'e al vi'a'lingv'an'o, vi ĵus uz'is vort'o'n, kiu'n li ne kon'as: vi klar'ig'as per ali'a'j vort'o'j la afer'o'n. La grand'a avantaĝ'o de esperant'o est'as, ke la klar'ig'o'n ĝi'a struktur'sistem'o pov'as eg'e dens'ig'i.

Ekzempl'e, franc'in'o foj'e dir'is al mi: “Mi bezon'as la neolog'ism'o'n timid'a, ĉar kiam mi est'is jun'a, mi est'is tre timid'a, sed ne tim'em'a. En esperant'o'n la franc'a'n vort'o'n timid'e oni traduk'as per tim'em'a. Ne tim'em'a mi est'is.” Ŝi'a erar'o est'is kred'i la vort'ar'o'n. Ĉar ŝi tie trov'is timid'e = tim'em'a, ŝi ne serĉ'is plu'e'n. Fakt'e, kio'n ŝi vol'is dir'i? La franc'a koncept'o timid'e (kaj la simil'aĵ'o'j de mult'a'j eŭrop'a'j lingv'o'j) grup'ig'as seri'o'n da re'ag'o'j, sent'o'j, kondut'o'j, kiu'j est'as tre divers'a'j.

Asert'i, ke ĉar esperant'o ne hav'as unu vort'o'n, kiu kovr'as la sam'a'n grup'o'n, ĝi est'as mal'riĉ'a, egal'us deklar'i, ke la mal'nov'grek'a ne est'as riĉ'a, ĉar ĝi ne hav'as unu vort'o'n por ni'a sent'o'grup'o “am'i”, aŭ la angl'a, ĉar mank'as al ĝi unu vort'o por la divers'a'j manier'o'j laŭt'vok'i, kiu'n ni nom'as kri'i, aŭ la ĉin'a, ĉar ĝi ne pov'as unuvort'e esprim'i ni'a'n koncept'o'n “onkl'o”, aŭ la franc'a, ĉar ĝi hav'as vort'o'j'n por “krajon'o”, “plum'o”, “kreto”, sed neni'o'n sam'senc'a'n al ni'a pli ĝeneral'a skrib'il'o.

En esperant'o la franc'a koncept'o timid'e pov'as esprim'iĝ'i per tre mult'a'j vort'o'j kaj esprim'o'j, ĉiu kun la propr'a nuanc'o kaj la propr'a signif-ampleks'o. Jen kelk'a'j: si'n'ĝen'em'a, mal'aplomb'a, ruĝ'iĝ'em'a, hont'em'a, inklin'a si'n ĝen'i, em'a ne asert'i si'n, em'a re'tir'iĝ'i en si'n, em'a konsci'i alies rigard'o'n, ne're'bat'em'a, ne ŝat'ant'a el'star'i en grup'o, ne'asert'em'a, tim'em'a, grup'tim'em'a, tim'em'a pri ne'kon'aĵ'o'j (aŭ ne'kon'at'o'j), sen'decid'a, mal'cert'a pri si, evit'em'a, al'front'evit'em'a, ne'al'front'em'a, mal'inklin'a si'n en'ĵet'i, ne montr'iĝ'em'a, ĉiam prov'ant'a mal'plej el'star'i, ne'mem'fid'a, mank'a je mem'fid'o, facil'e ŝancel'iĝ'ant'a, embaras'iĝ'em'a, retro'paŝ'em'a, facil'e las'ant'a ali'a'n impon'i al li aŭ ŝi, inklin'a sent'i psik'a'n paraliz'o'n, inklin'a sent'i si'n fuŝ'a, ĝen'e mem'konsci'a, ktp ktp. Fakt'e, la vort'o'j si'n'ĝen'em'a kaj mal'aplomb'a hav'as praktik'e la sam'a'n signif'kamp'o'n kiel la franc'a timid'e. Mi list'ig'is la ali'a'j'n simpl'e por montr'i, kia'voj'e oni serĉ'u. Kaj ankaŭ por ilustr'i la fakt'o'n, ke est'as normal'e uz'i plur'vort'a'n esprim'o'n por traduk'i unu'vort'a'n koncept'o'n de la font'lingv'o.

Paradoks'e, kvankam est'as rilat'o inter la franc'a'j ide'o'j pri “la ĝust'a vort'o” kaj tiu'j pri mal'riĉ'ec'o, la pedant'ec'o, kiu'n stimul'as tia manier'o kompren'i lingv'o'n, fakt'e efik'as al ĝi mal'riĉ'ig'e. Anstataŭ permes'i, ke la pens'o situ'u jen je tiu nivel'o, jen je tiu ali'a, kaj do dispon'u pli mult'a'j'n vari'aĵ'o'j'n en la esprim'ad'o, oni trud'as nur unu. Tio'n pov'as ekzempl'ig'i la mani'o, ĉi-foj'e ĉef'e renkont'at'a ĉe german'lingv'an'o'j – kies kultur'o, kiel ni vid'is, ankaŭ favor'as pedant'ec'o'n – nepr'e anstataŭ'ig'i la spontan'e ŝpruc'ant'a'n pens'i per opini'i, kiam tem'as pri opini'esprim'o. La fakt'o, ke simil'kaz'e oni dir'as en la angl'a I think, en la rus'a ja dumaju, en la ĉin'a wo xiang, en la franc'a je pens'e jam sufiĉ'as por montr'i, ke tio est'as tre natur'a manier'o vort'ig'i la ide'o'n “mi opini'as, ke”.

Sed fakt'e ne neces'as stud'i kompar'a'n lingv'ist'ik'o'n por tio'n konfirm'i: opini'i ja est'as manier'o pens'i, ali'vort'e la koncept'o “opini'i” est'as inkluziv'it'a en la koncept'o “pens'i”. Vi ne pov'as opini'i sen pens'i, ĉef'e: vi ne pov'as esprim'i vi'a'n opini'o'n ne pens'ant'e ĝi'n. Kial prezent'i kontrast'a'j koncept'o'j'n, inter kiu'j la rilat'o est'as inkluziv'a? Se tiu kutim'o dis'vast'iĝ'us, la sol'a rezult'o est'us, ke anstataŭ dispon'i du manier'o'j'n esprim'i si'n – mi pens'as, ke ...; mi opini'as, ke ... – verk'ist'o'j kaj esperant'o'parol'ant'o'j dispon'us nur unu: la lingv'o mal'riĉ'iĝ'us.

Tim'o mal'preciz'i

Sistem'o, en kiu koncept'o'j est'as kontrast'ig'at'a'j mult'e pli ol ili inkluziv'iĝ'as, hav'as du'a'n mal'avantaĝ'o'n por inter'kultur'a lingv'a komunik'il'o, nom'e, ke ĝi mal'help'as plen'a'n akcept'o'n de la deriv'a kaj kun'met'a vort'farad'o. Se brak'seĝ'o ne est'as seĝ'o, aper'as stult'e nom'i ĝi'n uz'ant'e la radik'o'n seĝ plus iu'n preciz'ig'a'n element'o'n. Tio sent'iĝ'as kiel lam'a rimed'o, kiel konfes'o pri mal'riĉ'ec'o, kiu'n oni iel prov'as kompens'i. Tiu al'ir'o al la lingv'o tut'e kontraŭ'as la solv'o'n al la dik'vort'ar'a problem'o, kiu'n Zamenhof kor'tuŝ'e pri'skrib'is en si'a leter'o al Borovko: esprim'i kompleks'a'j'n koncept'o'j'n per kombin'o de lim'ig'it'a nombr'o da er'o'j.

Kiel ni vid'is, la franc'a manier'o kompren'i la lingv'o'n favor'as pedant'ec'o'n. Lingv'a pedant'o em'as mal'fid'i la ĝeneral'a'j'n help'o'j'n al komunik'o, kiu'j est'as la kun'tekst'o, la situaci'o, eventual'e la gest'o'j. Li ne akcept'as, ke, se natur'a konsent'o form'iĝ'as pri la signif'o de kombinaĵ'o, komunik'ad'o perfekt'e dis'volv'iĝ'as. Al li ne sufiĉ'as, ke la kun'met'it'a'j er'o'j el'vok'u la koncept'o'n, li vol'as, ke ili difin'u ĝi'n. (Tem'as pri la mal'fid'o de la mal'dekstr'a du'on'cerb'o al la dekstr'a). Tiu sam'a bezon'o pri pedant'a difin'o for'turn'ig'as de la simpl'a uz'o de simpl'a'j vort'o'j en situaci'o'j, kiam neni'u dub'senc'ec'o ebl'as.

Tip'a ekzempl'o pri ĉi-last'a fenomen'o est'as la kutim'o, en'konduk'it'a de la franc'o'j, anstataŭ'ig'i bon'a per bon'gust'a, kiam tem'as pri manĝ'aĵ'o aŭ trink'aĵ'o, eĉ kiam la kun'tekst'o ig'as ĉio'n absolut'e klar'a. Mi plur'foj'e ĉe'est'is jen'a'n scen'o'n inter franc'a'j esperant'ist'o'j. Iu ek'manĝ'as frukt'o'n, apud'ul'o demand'as: “ĉu ĝi est'as bon'a?” kaj spert'a esperant'ist'o korekt'as tiu'n dir'ant'e: “oni ne dir'as bon'a, sed bon'gust'a tia'okaz'e”. Nu, en mult'eg'a'j lingv'o'j, oni tiam simpl'e dir'as “bon'a”. Est'as ver'e, ke la koncept'o “bon'a” est'as tiel vast'a, ke ĝi pov'as rilat'i al ĉia'spec'a'j sfer'o'j, sed la neces'a'n preciz'ig'o'n al'port'as la situaci'o. La manier'o rigard'i, la ton'o, la fakt'o, ke unu ĵus ek'manĝ'is kaj la ali'a ne, ĉio ĉi preciz'ig'as, ke bon'a ne signif'as ĉi-kadr'e “moral'e bon'a”, “soci'e bon'a”, “bon'a por la san'o”, “teknik'e bon'a”, “bon'kor'a” aŭ “bon'a” laŭ iu ali'a kriteri'o. Ceter'e, bon'a inkluziv'as bon'gust'a.

... kaj angor'o perd'i

La tro'valor'ig'o de la mal'dekstr'a cerb'o, kiu'n Kartezio, inter ali'a'j influ'o'j, trud'is al la franc'o'j, ne nur est'ig'is tim'o'n pri ne'sufiĉ'a preciz'ec'o, sed ankaŭ vibr'ig'is i'a'n pra'a'n, infan'ec'a'n angor'o'n perd'i, kiu, pro la menci'it'a grav'ec'o de franc'o'j en la esperant'o-histori'o, orient'is la evolu'o'n de la lingv'o laŭ direkt'o fremd'a al ties fundament'a natur'o.

Al'pren'i inter'naci'a'n lingv'o'n, tio signif'as ŝanĝ'i la nivel'o'n, sur kiu oni komunik'as: oni ĉes'as trov'iĝ'i inter sam'gent'an'o'j kaj ek'rilat'as nur kiel kun'hom'o'j. Por tio neces'as i'o'n rezign'i: mal'facil'e difin'ebl'a'n komun'ec'o'n de sent'o'j, spert'o'j, alud'o'j, referenc'o'j, unu'vort'e ĉio'n specif'a'n, kio lig'as inter ili la an'o'j'n de iu gent'o. Bedaŭr'ind'e, rezign'i est'as sen'iĝ'i, kaj sen'iĝ'i mal'facil'as, ĉar tio tro simil'as al perd'o.

Kompren'ebl'e, oni perd'as nur dum temp'o, kaj nur por gajn'i i'o'n ali'a'n, sam'valor'a'n, oft'e eĉ pli'valor'a'n. Sed ne ebl'as gajn'i sen komenc'e perd'i. Se vi'a'j man'o'j est'as plen'a'j je io ŝat'at'a, vi pov'as akcept'i i'o'n pli ŝat'ind'a'n nur unu'e de'met'int'e, kio'n vi ten'as en ili.

Tiu regul'o valid'as egal'e, kiu ajn la inter'naci'a lingv'o. Se mi diskut'as angl'e kun skandinav'o, ĉar ni ne hav'as ali'a'n komun'a'n komunik'il'o'n, mi dev'as rezign'i mult'o'n mi'a'kultur'a'n, ĉar tiu'j tip'aĵ'o'j ne pas'as tra la angl'a kanal'o. Ekzempl'e la fakt'o'n, ke se unu el ni dir'os his secretary, la ali'a ne sci'os, ĉu tiu est'as vir'a aŭ in'a, dum franc'e mi dir'us son secrétaire, “li'a (aŭ ŝi'a) sekretari'o” kaj sa secrétaire, “li'a (aŭ ŝi'a) sekretari'in'o”. Aŭ la fakt'o'n, ke la disting'o inter tu, “vi” (se tem'as pri iu, kun kiu mi familiar'as) kaj vous, “vi” (se tem'as pri iu, kun kiu mi rilat'as mal'pli familiar'e) nun perd'iĝ'os, dum ebl'e io simil'a ekzist'as ankaŭ en la ge'patr'a lingv'o de mi'a kun'parol'ant'o. Ambaŭ do perd'os i'o'n por gajn'i la ebl'o'n komunik'i.

Tio est'as normal'a. Neni'o valor'a ricev'iĝ'as sen'kost'e. Se mi vol'as komunik'i sur inter'gent'a nivel'o, mi dev'as pag'i la prez'o'n. Feliĉ'e, ĉi-koncern'e, esperant'o montr'iĝ'as bon'a lingv'o du'rilat'e: unu'flank'e, ĉiu perd'as mal'pli ol se ali'a komunik'il'o uz'iĝ'us; ali'flank'e, la lingv'o est'is koncept'it'a por divid'i la kost'o'n kiel ebl'e plej egal'e inter la divers'a'j popol'o'j.

Ve! Pra'a'j refleks'o'j oft'e mal'help'as tio'n kompren'i. La familiar'a medi'o est'as sekur'ig'a, kaj sen'iĝ'i, eĉ nur moment'e, je ĝi'a'j apart'aĵ'o'j sent'iĝ'as terur'e. Tial mult'a'j esperant'ist'o'j prov'as gajn'i tut'mond'a'n esprim'il'o'n sen perd'i la trajt'o'j'n de la naci'a. Ili streb'as al io ne'ebl'a: inter'kultur'a lingv'o, kiu est'u ili'a'kultur'a.

Mi ne sci'as, ĉu re'foj'e el'merg'iĝ'as mi'a parti'ec'o, sed ŝajn'as al mi, ke tio mult'e pli oft'as ĉe franc'o'j ol ĉe ali'gent'an'o'j. Mi neniam renkont'is ĉin'a'n, rus'a'n, brit'a'n aŭ uson'a'n esperant'ist'o'n, kiu postul'is, ke esperant'o hav'u absolut'e ekzakt'a'n traduk'o'n de tiu aŭ tiu tip'e naci'a koncept'o, kiel mi konstant'e spert'as ĉe franc'o'j (memor'u, kio'n ni dir'is pri timid'a). Aper'as, ke an'o'j de tiu'j popol'o'j pli konsci'as, ke ali'a lingv'o ne pov'as hav'i sam'a'n signif'sistem'o'n kiel la propr'a, dum franc'o'j percept'as en tiu diferenc'o mank'o'n korekt'ind'a'n.

La tim'o perd'i, kiu do karakteriz'as mult'a'j'n franc'o'j'n rilat'e al la hav'aĵ'o'j de si'a lingv'o, eg'e influ'is esperant'o'n. Mult'o inter'naci'e ne neces'a, sed tip'e franc'a, en'ŝtel'iĝ'is en la lingv'o'n, nur – se mi'a hipotez'o prav'as – ĉar franc'o'j ne kompren'is la neces'o'n rezign'i iu'n nombr'o'n da franc'aĵ'o'j por ĝu'i la pli alt'a'n nivel'o'n de inter'naci'ec'o. Ver'ŝajn'e tial ni dir'as magnetofon'o anstataŭ sur'bend'ig'il'o, ver'ŝajn'e tial la eg'e franc'ec'a Piv rekomend'as jahurt'o anstataŭ la real'lingv'a jogurt'o, ver'ŝajn'e tial ankaŭ mult'a'j franc'o'j sent'as la mank'o'n de pronom'o familiar'a por “vi”, egal'a al la franc'a tu, kiel mal'facil'e akcept'ebl'a'n perd'o'n, terur'e mal'riĉ'ig'a'n.

Ili ne kompren'as, ke riĉ'i signif'as, ne hav'i ĉio'n, sed hav'i mult'o'n. La angl'a, sen sam'senc'aĵ'o al tu, est'as eg'e riĉ'a lingv'o. Krom'e, se la ali'a'j popol'o'j rezon'us kiel la franc'o'j, kiom da pronom'o'j ili rajt'e postul'us en'konduk'i en esperant'o'n! La indonezia est'as ebl'e la plej facil'a lingv'o en la mond'o por la mez'a ter'an'o (klar'e pli facil'a ol esperant'o), sed ĝi'a facil'ec'o est'as grand'part'e fuŝ'it'a por fremd'ul'o'j nur pro tiu pronom'o “vi”.

Parol'ant'e al nur unu person'o, en esperant'o, ni dir'as: kie'n vi vol'as ir'i? En la franc'a est'as du ebl'o'j: où voulez-vous aller? kaj où veux-tu aller? La disting'o est'as laŭ familiar'ec'o. Ankaŭ en la hebre'a est'as du form'o'j, sed la disting'o ne rilat'as al pli aŭ mal'pli alt'a grad'o de intim'ec'o, sed al la seks'o: vi dir'os le'a'n at'a roce laleĥet? se vi parol'as al vir'o, le'a'n at roca laleĥet? se al vir'in'o. La arab'a simil'e funkci'as.

En la indonezia, la gam'o inkluziv'as seks'o'n, aĝ'o'n, grad'o'n de familiar'ec'o, grad'o'n de respekt'o, soci'a'n relativ'a'n situ'o'n, ktp: sekv'e, por esprim'i ni'a'n simpl'a'n vort'o'n “vi”, al infan'o vi dir'os kam'u aŭ engkau; al super'ul'o bapak (sed ne se tem'as pri vir'in'o, tiam vi dir'os: ibu); al onkl'in'o bibi; al ŝofor'o supir; al vi'a patr'o ayah; al ne'kon'at'a vir'o tuan; al vir'o iom kon'at'a saudara, ktp ktp: la list'o per tio ne fin'iĝ'is! Indonezi'an'o, kiu lern'os esperant'o'n, trov'os ni'a'n vi pli facil'a, sed pov'os ankaŭ sent'i la ŝanĝ'o'n de lingv'o kiel trans'ir'o'n el rafin'it'a mond'o al krud'a, sen'nuanc'a. Nur iom post iom li konstat'os, ke la nuanc'o'j perd'it'a'j unu'rilat'e kompens'iĝ'as per mult'a'j ali'a'j ceter'lok'e gajn'it'a'j.

Se ĉi tiu libr'o pov'us help'i la franc'o'j'n konsci'i, ke al'pren'i esperant'o'n postul'as rezign'o'n je kelk'a'j propr'aĵ'o'j favor'e al ĉies plej'bon'o, kaj ke est'us tre ne'just'e, se ĉiam la sam'a'j popol'o'j dev'us ced'i, kaj la sam'a'j (franc'o'j, latin'id'an'o'j) ricev'i kontent'iĝ'o'n, la pen'o verk'i ĉi tiu'n tekst'o'n est'us vast'e kompens'at'a.

Simil'a vort'farad'o en mal'sam'a'j popol'o'j

La bezon'o, ke franc'a koncept'o plej ekzakt'e esperant'ig'ebl'u, lig'it'a al ne'kompren'o pri er-kombin'a sistem'o grand'part'e baz'it'a sur inkluziv'ad'o, kaj ne sur kontrast'ad'o, nask'is tendenc'o'n al'pren'i nov'a'j'n radik'o'j'n, dum ekzist'is kun'met'aĵ'o aŭ deriv'aĵ'o perfekt'e taŭg'a por esprim'i la koncern'a'n ide'o'n. Tiu tendenc'o est'as des pli bedaŭr'ind'a, ĉar mal'sam'a'j lingv'o'j oft'e sekv'as simil'a'j'n voj'o'j'n por kun'met'e vort'far'i. Ni vid'is ĉi-supr'e, ke rilat'e al la divid'o en koncept'o'j'n, kultur'o'j eg'e diferenc'as, sed rilat'e al vort'farad'o ili oft'e tre simil'as inter si: est'as do io universal'a en la manier'o konverĝ'i al unu nov'a koncept'o de'ir'ant'e de du aŭ plur'a'j antaŭ'e form'it'a'j. Ali'vort'e, lingv'o'j el plej mal'sam'a'j famili'o'j oft'e sekv'as egal'a'j'n model'o'j'n en la kun'met'a procez'o.

Ekzempl'e tri mal'sam'famili'a'j lingv'o'j pov'as esprim'i la koncept'o'n “bel'a”, rilat'e al hom'o, per kombin'o de la er'o'j “bon'a” kaj “rigard'i”: en la angl'a oni dir'as good-looking (< good, “bon'a”, look, “rigard'i”, ing, mult'funkci'a fin'aĵ'o), en la ĉin'a haokan (< hao, “bon'a”, kan, “rigard'i”), en la hebre'a tov-mar’e (< tov, “bon'a”, mar’e, “rigard'o”). Sam'a'n paralel'ec'o'n oni re'trov'as en la hebre'a'j kaj ĉin'a'j nom'o'j de la manĝ'o'j: la hebre'a'j aruĥat-boker kaj aruĥat-erev ekzakt'e respond'as, respektiv'e, al la ĉin'a'j zaofan kaj wanfan, al la esperant'a'j maten'manĝ'o kaj vesper'manĝ'o. Tri'a ekzempl'o: la vort'o “hospital'o”, “mal'san'ul'ej'o”, rezult'as el sam'a kun'met'o en la tri histori'e sen'rilat'a'j lingv'o'j german'a (Krankenhaus < krank, “mal'san'a”, Haus, “dom'o”), hebre'a (bet-ĥolim < bet, “dom'o”, ĥolim, “mal'san'ul'o'j”) kaj malaj'a-indonezia (rumah sakit < rumah, “dom'o”, sakit, “mal'san'ul'o'j”).

Por kompren'i esprim'o'j'n tia'manier'e form'it'a'j'n, oni dev'as sci'i, ke vort'o est'as kvazaŭ la standard'o aŭ ŝild'o, kiu sign'as la teritori'o'n, kaj ne la ĉirkaŭ'bar'il'o, kiu difin'as ĝi'a'n tut'a'n ampleks'o'n. Vort'o'j, kiel fer'voj'o, or'fiŝ'o, ter'pom'o, flav'a febr'o, k.s. est'as tut'e oportun'a'j, kvankam oni ne pov'as dedukt'i ili'a'n signif'o'n el la konsist'ig'a'j er'o'j. Ke ili ne star'ig'as problem'o'j'n praktik'e, tio'n pruv'as la fakt'o, ke oni neniam propon'is neolog'ism'o'j'n por ili'n anstataŭ'i. La grand'a avantaĝ'o de tia'j form'aĵ'o'j est'as, ke ili eg'e help'as memor'o'n. Est'as pli facil'e re'trov'i i'o'n, kio situ'as je la inter'kruc'iĝ'o de du kon'at'a'j voj'o'j, ol i'o'n lok'it'a'n ie sur teren'o, kie voj'montr'il'o'j mank'as.

Tiu sistem'o, kiu'n ĉiu lingv'o uz'as, jen mult'e, jen mal'mult'e, funkci'as bon'e nur, se oni rezign'as pedant'ec'o'n. Foj'e mi defend'is la uz'o'n de la vort'o ter'kultur'ist'o, kiu'n mi taks'as pli konform'a al la spirit'o de esperant'o ol agrikultur'ist'o, neces'ig'ant'a la iom pez'a'n radik'o'n agrikultur, kaj eĉ ol agr'o'kultur'ist'o, kiu'n mi sent'as ne'natur'a: mi dub'as, ĉu la vort'o agr'o ver'e aparten'as al la “real'a lingv'o”; mi neniam aŭd'is ĝi'n. Sed mi'a kun'parol'ant'o dir'is, ke ni bezon'as ali'a'n vort'o'n, ĉar mult'a'j “agrikultur'ist'o'j” ankaŭ bred'as best'o'j'n kaj do ne est'as ĝust'e ili'n nom'i laŭ nur'a ter'labor'o.

Sed kial imag'i, ke ter'kultur'ist'o est'as “nur kultur'ist'o de ter'o”? La vort'o est'as la standard'o, kiu kon'ig'as la teritori'o'n, sed tiu pov'as est'i mult'e pli vast'a, ĝi tre bon'e pov'as inkluziv'i ankaŭ best'o'bred'ad'o'n. Se tem'as pri person'o, kiu ĉef'e bred'as, kaj nur apud'e kultur'as kamp'et'o'n, ni nom'u li'n best'o'bred'ist'o. En mal'san'ul'ej'o, krom mal'san'ul'o'j trov'iĝ'as ampleks'a ali'a person'ar'o: kurac'a, fleg'a, laboratori'a, administr'a, farmaci'a, ktp. La fakt'o, ke tiom da lingv'o'j uz'as la kombin'o'n “mal'san'ul'dom'o” por sign'i hospital'o'n, montr'as, ke la sistem'o tre bon'e pov'as funkci'i al'las'ant'e pli mal'pli vast'a'n ne'difin'it'a'n marĝen'o'n.

La ĉef'a karakteriz'o sufiĉ'as por nom'i la tut'a'n signif'kamp'o'n, kiu'n, fakt'e, fin'fin'e difin'os la lingv'o'uz'o. Esperant'o apart'e taŭg'e funkci'as tiu'kamp'e, pro la disting'o, kiu'n ĝi oft'e far'as, praktik'e, inter kun'met'it'a vort'o kaj, se tiel dir'i, vort'o akompan'at'a. Est'as interes'e konstat'i, ke, tiu'rilat'e, ĝi funkci'as kiel la ĉin'a. Ekzempl'e ni dir'as or'fiŝ'o por nom'i viv'ant'a'n fiŝ'o'n kun or'a, oranĝ'a aŭ ruĝ'a kolor'o. Se ni vol'as parol'i pri juvel'o el or'o kun la form'o de fiŝ'o, ni dir'as or'a fiŝ'o. Tio perfekt'e paralel'as la ĉin'a'n: jinyu, “or'fiŝ'o”, jinde yu, “or'a fiŝ'o”, kaj, se mi ne erar'as, ankaŭ la angl'a'n, kiu disting'as inter goldfish kaj golden fish. Simil'e, la voj'o, sur kiu pas'as trajn'o'j, nom'iĝ'as fer'voj'o (ĉin'e tiel'u) kaj se ni vol'us parol'i pri ne'trajn'a voj'o, kiu est'us far'it'a el fer'o, ni nom'us ĝi'n fer'a voj'o (ĉin'e tiede lu). Ke vort'o'j est'as kun'met'it'a'j, tio tut'e ne ĝen'as ili'a'n preciz'a'n signif'o'n. La tut'a ĉin'a medicin'a termin'ar'o konsist'as el kun'met'it'a'j vort'o'j. Ĝi ne kre'as komunik'problem'o'j'n, kiu'j'n evit'us la okcident'a grek'latin'a fak'termin'ar'o.

Ebl'e iu kritik'em'a leg'ant'o pens'os: “Tiu aŭtor'o kontraŭ'dir'as si'n. Li antaŭ'e dir'is, ke esperant'o hav'as ali'a'j'n cel'o'j'n kaj funkci'o'n ol la naci'a'j lingv'o'j, kaj ke oni do ne uz'u tiu'j'n kiel model'o'j'n por ĝi, sed nun li trov'as, ke oni dev'us konform'ig'i ĝi'n al naci'a lingv'o kiel la ĉin'a.”

Ne tio'n mi dir'is. Mi plu kred'as, ke ni'a bon'a lingv'o ne dev'as sekv'i iu'n ajn naci'a'n model'o'n: la ĉin'a form'iĝ'is respond'e al la bezon'o'j de la ĉin'a popol'o, sam'e kiel la angl'a al tiu'j de la brit'a, kaj la bezon'o'j, kiu'j'n esperant'o cel'as kontent'ig'i, est'as tut'e ali'a'j.

Mi nur vol'as emfaz'i jen'o'n: se ni vid'as, ke io ekzist'ant'a en esperant'o de'komenc'e kaj plen'e akord'a kun ĝi'a spirit'o re'trov'iĝ'as ankaŭ en ali'a lingv'o, kaj tie montr'iĝ'as efik'a, ni pov'as pli klar'e konsci'iĝ'i, el tiu ekster'a kaz'o, ke la koncern'a trajt'o ni'a'lingv'a ne est'as mank'o, aŭ fuŝ'o, kiu'n neces'us ripar'i. Ebl'e eĉ ĝi est'as alt'valor'a riĉ'aĵ'o, kiu'n ni risk'us neglekt'i pro tro'a koncentr'iĝ'o sur la model'o'j, kiu'j ĉirkaŭ'as ni'n.

Pri la art'o klar'e klar'ig'i kaj kelk'a'j ali'a'j

Se oni ne konsci'as, kiel fekund'e funkci'as la er-kombin'a sistem'o, dank’ al la kapabl'o de ni'a dekstr'a du'on'cerb'o kompren'i laŭ-el'vok'e, kaj se oni krom'e pedant'as pri “la ĝust'a vort'o”, oni em'as pez'ig'i la lingv'o'n per ampleks'a balast'o el sen'util'aĵ'o'j.

Ni konsider'u la ekzempl'o'n de la vort'o klar'ig'i. La rus'a ob’jasnit’ (ob est'as prefiks'o, -it’ infinitiv'a fin'aĵ'o, la radik'o est'as jasn-, “klar'a”), la ĉin'a shuoming (< shuo, “dir'i”, ming, “klar'a”), la nederlanda verklaren (ver est'as verb'a prefiks'o), la svahilia kueleza (ku est'as verb'a prefiks'o, la radik'o ele'a signif'as “klar'i”, “est'i klar'a”) montr'as, kiel mond'vast'e natur'a est'as la inklin'o esprim'i per vort'o'j, kiu'j form'iĝ'as el aŭ per radik'o signif'ant'a “klar'a”, la ide'o'n “prov'i kompren'ig'i afer'o'n montr'ant'e, kiel ĝi est'iĝ'is, prezent'iĝ'as aŭ funkci'as, don'ant'e detal'o'j'n pri ĝi aŭ mal'volv'ant'e ĝi'a'j'n kaŝ'it'a'j'n aspekt'o'j'n”. Sed se, ne akcept'int'e, ke vort'farad'o proced'as per el'vok'ad'o, oni postul'as difin'o'n, oni konklud'as, ke klar'ig'i dev'as signif'i “ig'i klar'a”, kaj oni ne plu pov'as uz'i la verb'o'n en tia'j fraz'o'j kiel “li klar'ig'as ne tre klar'e, mi kompren'as neni'o'n” aŭ “li'a klar'ig'o ne est'as klar'a”.

Tial oni hav'as sent'o'n, ke en la lingv'o mank'as vort'o, kaj oni en'konduk'as eksplik'i. La erar'o kuŝ'as en la ignor'o, ke vort'o esprim'as mult'e pli ol la teori'a'n signif'o'n. Kio'n ĝi ne esprim'as, tio'n kon'ig'as la kun'tekst'o, aŭ oft'e simpl'e la fraz'o'struktur'o. Se mi dir'as: “li komunik'as tre mal'bon'e, mi neni'o'n kompren'as”, ĉiu'j trov'as la fraz'o'n akcept'ebl'a, kvankam en tiu preciz'a okaz'o la koncern'at'o ne pli komunik'as ol li'a antaŭ'ul'o klar'ig'is per si'a'j ne'klar'a'j klar'ig'o'j. En ambaŭ kaz'o'j, ia verb'o kiel “prov'as” aŭ “intenc'as” est'as sub'kompren'at'a: li prov'as klar'ig'i sed ne sukces'as, li prov'as komunik'i sed ne komunik'as.

Krom'e, ŝajn'as al mi, ke x-ig'i ne egal'as ig'i x. La unu'a akcent'as la ag'o'n, la du'a la rezult'o'n. Li tut'e klar'ig'is rilat'as al li'a pen'o kompren'ig'i, t.e. al ĉio, kio'n li far'is, por ke oni kompren'u. Li ig'is tut'e klar'a esprim'as la fakt'o'n, ke tiu pen'o sukces'is: nun ni kompren'as.

Ali'a faktor'o, ankaŭ de'ven'ant'a de la franc'a'j instru-tradici'o'j, ebl'e ag'as ĉi-kaz'e. La franc'a lingv'o est'as tia, ke en ĝi oni laŭ'ebl'e evit'as ripet'iĝ'o'n de la sam'a vort'o. En lern'ej'o'j, oni instru'as al infan'o'j bel'stil'i prov'ant'e ne uz'i plur'foj'e vort'o'j'n simil'son'a'j'n. Pro tio, ebl'e, kelk'a'j franc'o'j, dezir'ant'e pli'bel'ig'i esperant'o'n, serĉ'is sinonim'o'n al klar'ig'i, por evit'i la ripet'o'n de klar en fraz'o kiel li klar'ig'as ne tre klar'e.

Sed esperant'o ne est'as la franc'a, kaj kio est'as kriteri'o de bel'ec'o en unu lingv'o, ne nepr'e est'as en ali'a. En la angl'a, tiu evit'o de sam'a vort'o est'as mult'e mal'pli atent'at'a eĉ de plej bon'a'j verk'ist'o'j. Bel'a stil'o de'pend'as de la struktur'ad'o de la lingv'o, de ĝi'a'j apart'aĵ'o'j, kaj sen'kritik'e trans'met'i stil'princip'o'j'n de unu lingv'o al ali'a est'as erar'e. En li klar'ig'as ne tre klar'e oni pov'as percept'i la bel'ec'o'n de aliteraci'o, se oni al'ir'as la fraz'o'n liber'ig'it'e de naci'a'j antaŭ'juĝ'o'j. Fakt'e, se oni ver'e en'penetr'is lingv'o'n, tia'grad'e, ke oni pens'as kaj sent'as en ĝi, oni ne rimark'as mult'a'j'n apart'aĵ'o'j'n, kiu'j orel'frap'as ali'ul'o'j'n. Neni'u sci'as, kiel son'as la propr'a lingv'o, ĉar neni'u aŭd'is ĝi'n el ekster'e kiel ali'aĵ'o'n. Mi konstat'is ĉe franc'o'j, kiu'j plend'is pri la tro'a ripet'ad'o de mal en esperant'a'j fraz'o'j, ke ili ne rimark'as, kiom oft'e la silab'o /de/ re'ven'ad'as en franc'a'j. Fraz'o, kiel la plupart des détenus ont décidé de se débarrasser des ... “la pli'mult'o el la mal'liber'ul'o'j decid'is sen'iĝ'i je la ...” en'hav'as ses'foj'e la son'o'n /de/ en dek vort'o'j, kio est'as alt'eg'a proporci'o, sed franc'o aŭd'ant'a ĝi'n tio'n eĉ ne percept'as.

Oft'e, la ide'o, ke al ĉiu naci'lingv'a vort'o dev'as respond'i unu vort'o esperant'a, kre'as evit'ebl'a'j'n problem'o'j'n, bar'ant'e la esplor'o'n de la lingv'o serĉ'e al plur'vort'a esprim'o de la koncept'o. Franc'a esperant'ist'o, kun kiu mi babil'is tiu'tem'e, foj'e dir'is al mi: “Se klar'ig'i signif'as “expliquer”, kiel vi traduk'as la franc'a'n clarifier, kaj se sen'kulp'ig'i signif'as “excuser”, kiel vi traduk'as disculper?”

Tip'a re'ag'o de hom'o, kiu bezon'as unu'vort'a'n trans'lingv'ig'o'n de ĉiu unu'vort'a koncept'o. Respond'i est'as facil'e, se oni liber'ig'as si'n de tiu sen'baz'a regul'o. Clarifier atent'ig'as pri la rezult'o, ne pri la ag'o. Ĝi do pov'as esperant'iĝ'i per ig'i klar'a, ig'i pli klar'a aŭ ig'i tut'e klar'a. Kaj disculper signif'as “pruv'i sen'kulp'a” aŭ “deklar'i sen'kulp'a”. Kial do ne uz'i sen'per'e jen tiu'n, jen la ali'a'n esprim'o'n, laŭ la vort'ig'ot'a pens'o?

“Nu, ĉu vi ne trov'as tiu'j'n form'o'j'n tro long'a'j?” mi'a kun'parol'ant'o mal'fid'e demand'is. Re'foj'e, est'is facil'e respond'i: ne. Tiu'j est'as pli long'a'j ol la respond'a'j franc'a'j vort'o'j, sed se oni rigard'as, ne la unu'op'a'j'n vort'o'j'n, sed la fraz'o'j'n aŭ eĉ, pli bon'e, la tekst'o'j'n, evident'iĝ'as, ke esperant'o ne bezon'as pli da temp'o aŭ da paper'o ol la franc'a por esprim'i la sam'a'j'n ide'o'j'n, eĉ se oni dev'as kelk'foj'e uz'i plur'vort'a'j'n esprim'o'j'n. Unu'lok'a'n long'ig'o'n ja baldaŭ kompens'os dens'ig'o ali'lok'a. Esperant'o prezent'as mult'a'j'n okaz'o'j'n konciz'ig'i, kiu'j'n latin'id'a'j lingv'o'j ne hav'as. Se kalkul'i laŭ'silab'e, frat'e hav'as nur du'on'o'n de la long'ec'o de fraternellement, kaj ni'a hispan'ig'o est'as agrabl'e pli mal'pez'a ol la franc'a traduction en espagnol. Je la nivel'o de fraz'o, esperant'o oft'e est'as pli mal'long'a ol la franc'a: la land'a'j asoci'o'j decid'is kun'labor'e ag'i en'hav'as mal'pli da silab'o'j (16) ol la franc'a traduk'o: les associations nationales ont décidé d’agir en collaboration (21).

Skem'ism'o, naturalism'o: ĉu akcept'ebl'a'j termin'o'j?

La pri'lingv'a'j ide'o'j, en'ŝov'at'a'j en la mens'o'n de la franc'o'j ek'de ili'a infan'ec'o pro la tradici'a eduk'sistem'o, al'port'is al esperant'o pedant'ec'o'n kaj ne'kompren'o'n pri inkluziv'ec'o, kiu'j ne trov'iĝ'is en ĝi komenc'e, kaj kiu'j'n oni pov'as rigard'i fremd'a'j al ĝi'a spirit'o. Tio si'a'vic'e kaŭz'is ne'neces'a'n grand'iĝ'o'n de la radik'ar'o.

La mal'fid'o al la kun'tekst'o, al intuici'o, al la el'vok'a potenc'o de er-kombin'ad'o ebl'e spegul'as la mal'fid'o'n de Kartezio al la natur'o kaj al la real'o, al kiu li prefer'is pens'o'n, ide'o'j'n, logik'a'j'n ĉen'o'j'n, en kiu'j ĉio est'u sen'mank'e preciz'a. Re'e, tem'as pri la mal'fid'o, kiu'n la mal'dekstr'a du'on'cerb'o nutr'as en si, en mult'a'j popol'o'j, rilat'e al si'a dekstr'a kun'ul'o.

Kiel vi sci'as, oni kutim'as nom'i skem'ec'a la skol'o'n, kiu prefer'as esprim'i la koncept'o'j'n sur'baz'e de jam ekzist'ant'a radik'ar'o, kaj naturalism'a tiu'n, kiu prefer'as ĉerp'i la vort'o'j'n el la ali'a'j lingv'o'j. Tiu'j'n termin'o'j'n mi opini'as mis'gvid'a'j.

Ni vid'is pli supr'e, ke, se juĝ'i laŭ esplor'o'j pri la lingv'o'form'iĝ'o ĉe infan'o'j, la erar'o'j de fremd'ul'o'j kaj la hom'a parol'manier'o ĝeneral'e, regul'a aranĝ'o de parol'er'o'j est'as plej natur'a rimed'o vort'ig'i si'a'j'n pens'o'j'n kaj sent'o'j'n. Fremd'ul'o, kiu, franc'e, dir'as irrésolvable, “ne'solv'ebl'a”, anstataŭ la ĝust'a vort'o insoluble, aŭ, angl'e, ununderstandable, “ne'kompren'ebl'a”, anstataŭ la ĝust'a incomprehensible, tut'e ne skem'as, sed las'as la natur'a'j'n leĝ'o'j'n de lingv'a esprim'ad'o mem form'i la vort'o'n. Nur sub'prem'ant'e la natur'a'n vort'o'n li sukces'as asimil'i la oficial'a'n, kaj tiu konstat'o valid'as ankaŭ pri la infan'o'j: nur lukt'ant'e kontraŭ si'a natur'a vort'farad'o, ili el'lern'as parol'i la ĉirkaŭ'a'n lingv'o'n, kost'e de konstant'a medi'a korekt'ad'o.

La diferenc'o inter la du manier'o'j al'ir'i la riĉ'ig'o'n de la esperant'o-vort'ar'o ne est'as, ke unu proced'as natur'e kaj la ali'a skem'e, sed ke unu ĉerp'as el ekster'e, dum la ali'a ĉerp'as el la propr'a baz'o. Est'us pli honest'e nom'i tiu'j'n skol'o'j'n, aŭ tiu'j'n koncept'ad'o'j'n, el'ekster'a kaj el'intern'a. Se oni observ'as parol'a'n esperant'o'n, oni ja renkont'as mult'a'j'n form'o'j'n, kiu'j ne trov'iĝ'as en vort'ar'o'j, sed kiu'j'n hom'o'j spontan'e uz'as. Ekzempl'e, mi oft'e aŭd'is hom'o'j'n dir'i sur'bend'ig'il'o anstataŭ la oficial'a magnetofon'o, pied'pilk'o anstataŭ futbal'o, aŭ buŝ'traduk'ist'o anstataŭ konferenc'a interpret'ist'o.

Ke tia'j form'o'j natur'e aper'as, est'as evident'e. Uz'i por tiu sistem'o vort'o'n, kiu sub'kompren'ig'as vol'a'n prepar'ad'o'n, fakt'e ne'ekzist'ant'a'n – skem'i ja postul'as konsci'a'n aktiv'ig'o'n de la intelekt'o – kaj por la kontraŭ'a sistem'o vort'o'n, kiu el'vok'as natur'o'n, dum natur'o ag'as ne konsci'e, kaj fakt'e tem'as pri konsci'e far'it'a, intelekt'e decid'it'a, ne special'e natur'a trans'pren'ad'o el ne special'e natur'a'j lingv'o'j, est'as mal'help'i klar'a'n rigard'o'n al la situaci'o. Est'as miks'i subjektiv'a'n juĝ'o'n kun objektiv'a pri'skrib'o. Est'as, fakt'e, renvers'i la real'o'n, nom'ant'e la ag'ad'o'n de unu du'on'cerb'o per la karakteriz'o de la ali'a, kaj reciprok'e. Tamen, la ag'ant'a'j faktor'o'j, la konsekvenc'o'j de la elekt'o de tiu aŭ de la ali'a sistem'o, sam'e kiel la histori'a'j, soci'a'j kaj psikologi'a'j kaŭz'o'j de la prefer'o por unu aŭ por la ali'a merit'as pli objektiv'a'n konsider'o'n.

Neniam est'as saĝ'e kontraŭ'i natur'o'n en kaz'o'j, kiam ĝi'n sekv'i mal'bon'far'as al neni'u. Rilat'e riĉ'ig'o'n de la vort'proviz'o, laŭ'ir'i la natur'a'n voj'o'n est'as ankaŭ pli just'i al la pli'mult'o. Ju pli da nov'a'j radik'o'j, des pli da mal'facil'aĵ'o'j por la hom'o'j ne nask'it'a'j en la vort'font'a gent'o. Mal'egal'ec'o tiel kresk'as inter la popol'o'j kaj la soci'a'j tavol'o'j rilat'e al lern- kaj uz-facil'ec'o.

La tendenc'o ĉerp'i nov'a'j'n radik'o'j'n el ekster'e est'as des pli strang'a, ĉar esperant'o est'as, kiel ni vid'is, apart'e riĉ'a lingv'o, en kiu sinonim'o'j abund'as. Mi jam prezent'is pri tio ekzempl'o'j'n, sed bon'vol'u permes'i, ke mi al'don'u pli'a'n. Mult'a'j esperant'ist'o'j tio'n ja ne konsci'as, kaj est'as util'e per plur'foj'a re'ven'o tra'bat'i voj'o'n por la ver'o tra ili'a'j antaŭ'juĝ'o'j. La koncept'o, por kiu la franc'a hav'as nur la du (mal'sam'nuanc'a'j'n) vort'o'j'n camarade kaj compagnon, pov'as esprim'iĝ'i en esperant'o per tut'a seri'o da vort'o'j: kamarad'o, kun'ul'o, kun'ir'ant'o, kun'vojaĝ'ant'o, voj'kun'ul'o, sam'sort'ul'o, kun'viv'ul'o, kun'viv'ant'o, sam'labor'ul'o, sam'voj'ul'o, ktp. Ĉe tia abund'o, la vort'o kompan'o, kiu'n ekzempl'e de Dieg'o uz'as en si'a traduk'o de la verk'o de Jack London Nord'a Odise'ad'o (Chapecó: Font'o, 1988, p. 43), aper'as absurd'a balast'o. Kial dev'ig'i la leg'ant'o'n tra'serĉ'i glos'ar'o'n aŭ vort'ar'o'n, se la sam'a'n senc'o'n ebl'as esprim'i per la normal'a lingv'o?

Iu'j kelk'foj'e asert'as, ke al vort'o'j, kiel la ĉi-supr'e prezent'it'a'j, mank'as ia poezi'a, kor'vibr'ig'a etos'o. Tio'n pov'as dir'i nur hom'o'j, kiu'j ne bon'e konsci'as, kio est'as la nun'a, real'a esperant'o. Se jes, ili percept'us, ke por la pli'mult'o el ĝi'a'j uz'ant'o'j vort'o kiel kompan'o est'as plej frost'a fremd'aĵ'o, mort'a son'ĉen'o vek'ant'a neniu'n eĥ'o'n, mult'e pli sen'harmoni'a kaj mal'poezi'a ol vort'o'j form'it'a'j el la normal'a stok'o, kiu, pro jar'dek'o'j da uz'ad'o, akir'is propr'a'n viv'o'n. Kaj ili trov'us traf'a'n esprim'o'n kadr'e de la kutim'a lingv'o. Laŭ la kun'tekst'o, tio pov'us est'i, ekzempl'e, kun'pan'ul'o aŭ sam'pan'ul'o, kiu spegul'as la origin'a'n senc'o'n de compagnon, compañero, companion, sed ankaŭ, de'pend'e de la situaci'o, kun'fum'ant'o, sam'te'ul'o, kun'vin'ul'o, kun'paŝ'ant'o, kun'lac'ul'o, voj(aĝ)frat'o aŭ iu ajn ali'a kombin'o de taŭg'a'j element'o'j. Ceter'e, se la franc'a, lingv'o tut'e taŭg'a por literatur'o, perfekt'e bon'fart'as kun nur compagnon, kial ni'a kun'ul'o ne sufiĉ'us al ni?

Pri patr'in'o, ej'o kaj kelk'a'j pens'ig'a'j erar'o'j

Mi'a'opini'e, la neglekt'o de tiu'j intern'a'j latent'aĵ'o'j favor'e al prefer'o ĉerp'i el ekster'e kontraŭ'as la spirit'o'n de la lingv'o. Ke esperant'o baz'iĝ'as sur la princip'o kun'glu'i er'o'j'n por vort'form'i, tio'n elokvent'e pruv'as la aranĝ'o de ni'a'j vort'ar'o'j.

Tio'n bel'e ilustr'as ankaŭ la vort'o patr'in'o. En la eg'a pli'mult'o el la lingv'o'j, eĉ la t.n. izol'a'j kaj aglutin'a'j, tiu fundament'a koncept'o vort'iĝ'as per apart'a, ne'deriv'it'a form'o. En ni'a lingv'o ĝi postul'as deriv'aĵ'o'n. Tiu apart'aĵ'o des pli emfaz'as la fundament'e grav'a'n rol'o'n de er-kombin'ad'o en esperant'o, ĉar la radik'o mam'a est'as ebl'e la sol'a, al kiu prav'e aplik'iĝ'as la kriteri'o “inter'naci'ec'o” alud'it'a en la 15-a regul'o de la fundament'a gramatik'o: oni dir'as mam'a en la ĉin'a, mamma en la bengali'a, mam'a en la haŭs'a, mam'a en la svahilia, ktp. Kaj ĉu ne est'us saĝ'e konsider'i, ke la situaci'o ŝanĝ'iĝ'is de'post la zamenhofa temp'o, kaj ke mult'a'j popol'o'j, kiu'j li'a'epok'e ne part'o'pren'is en la inter'naci'a viv'o, nun aktiv'e rol'as en ĝi, tiel ke la koncept'o “fremd'a vort'o” ali'iĝ'is? (La 15-a regul'o ja parol'as pri vort'o'j, kiu'j inter'simil'as “en la pli'mult'o el la lingv'o'j”.)

Ĉar mi tuŝ'as la tem'o'n de tiu 15-a regul'o, mi far'u konstru'a'n propon'o'n. Kial ni ne decid'u, ke ĝi aplik'iĝ'os nur, kiam la vort'o respond'os al objektiv'a kriteri'o? Tia kriteri'o pov'us est'i, ke la radik'o ekzist'u, sam'senc'e, en kvin ne-hind'eŭrop'a'j lingv'o'j. La turk'a, la hebre'a, la indonezia, la hungar'a, la japan'a, la finn'a kaj ali'a'j ja akcept'is mult'a'j'n origin'e okcident'a'j'n vort'o'j'n. Ĉu demokrati'o ne postul'us tia'n kontrol'o'n antaŭ ol ni rigard'u vort'o'n inter'naci'a? Sam'e, kiam koncept'o montr'iĝ'as mal'facil'e vort'ig'ebl'a, kial ni ne organiz'u esplor'o'n en la divers'a'j lingv'o'j, ĉef'e tiu'j, kiu'j funkci'as kun'met'e? Oft'e, oni tiel trov'as solv'o'n al problem'o unu'a'vid'e ne'solv'ebl'a.

Sed ni re'ven'u al la vort'o mamao. Fakt'e, kvankam ĝis nun neniam uz'at'a, ĝi aparten'as al la lingv'o laŭ tiu 15-a regul'o de la fundament'a gramatik'o. Oni pov'as suspekt'i, ke la ne'uz'o de tiu laŭ'fundament'e ĝust'a vort'o hav'as profund'a'j'n psikologi'a'j'n kial'o'j'n, kies esplor'o sen'dub'e ĵet'us interes'a'n lum'o'n sur la konsist'o'n de la esperant'o-kolektiv'o. Est'u kiel ajn, la ekzist'o de deriv'ad'o ĉe tiel baz'a vort'o kiel patr'in'o sub'strek'as, kiel radikal'e esperant'o em'as ekspluat'i la ebl'o'j'n de er-kun'glu'ad'o.

Mi ne ne'as, ke el'ekster'ism'o hav'as si'a'n rol'o'n en la inter'naci'a lingv'o, sed tiu rol'o est'as pli supr'aĵ'a, mal'pli esenc'a ol el'intern'ism'o. La spontan'a evolu'o, kiu konduk'is al la ĝeneral'a uz'o de komput'il'o, kun senc'o'ŝanĝ'o de la radik'o komput, kaj la abund'o, en parol'a esperant'o, de “fuŝ'a'j” – laŭ la oficial'a'j kriteri'o'j – form'o'j kiel teatr'ej'o (vd la program'o'n de la pekina kongres'o), parlament'ej'o, kuntribui, medikaĵo, ktp ilustr'as la fort'o'n de la er-kombin'a'j tendenc'o'j ni'a'lingv'e. Simil'a'j fakt'o'j prav'ig'as la opini'o'n, ke tiu trajt'o pli karakteriz'as la esenc'a'n spirit'o'n de la inter'naci'a lingv'o ol ĉerp'em'o el'ekster'a.

Unu el la kaŭz'o'j, pro kiu'j kelk'a'j mal'fid'as la kun'met- kaj deriv'sistem'o'n, est'as ne'kompren'o pri la vast'a'j ebl'o'j, kiu'j'n hav'ig'as la metafor'a uz'o de lingv'o'element'o'j. Ekzempl'e, en mult'eg'a'j lingv'o'j, ebl'e eĉ en ĉiu'j, manifest'iĝ'as la natur'a hom'a tendenc'o uz'i por instituci'o vort'o'n, kiu komenc'e sign'is nur lok'o'n. Dir'i la Centr'a Ofic'ej'o decid'is ... est'as tut'e natur'a manier'o si'n esprim'i. Okaz'as en la mens'o laŭ'grad'a, ne'percept'at'a trans'ir'o de la lok'o al la hom'o'j en ĝi, kaj de tiu'j al la instituci'o mem. Neni'u trov'as strang'a la fraz'o'n la afrik'a sid'ej'o konflikt'is kun la tut'mond'a ĉef'sid'ej'o, star'ig'it'a en Londono. Ej'o'j est'as instituci'o'j. Kiam oni tio'n kompren'is kaj akcept'is, oni pov'as eg'e sen'balast'ig'i la lingv'o'n: anstataŭ ministeri'o oni dir'as ministr'ej'o, anstataŭ sekretariat'o, sekretari'ej'o, anstataŭ redakci'o, redakt'ej'o, ktp. Praktik'o montr'as, ke tiu sistem'o perfekt'e funkci'as.

Ekzempl'e, en Intermez'e, al'don'aĵ'o al La Revu'o Orient'a (68, 1987, mart'o 3, p. 5), mi leg'as la fraz'o'n La japan'a ministr'ej'o de poŝt'o rekomend'as ... Ĉu ver'e oni gajn'us i'o'n dir'ant'e tia'kaz'e ministeri'o? Mi'a'opini'e, tut'e ne. Tem'as pri natur'a tendenc'o, kiel atest'as ankaŭ jen'a okaz'aĵ'o. Foj'e, dum mi parol'is kun universitat'a profesor'o, li dir'is al mi: “ni'a fakult'ej'o organiz'is ...” Mi tuj not'is tiu'n interes'a'n esprim'o'n, kiu'n la parol'ant'o mem ne rimark'is. La radik'o fakult- ja ne ekzist'as en esperant'o. Tiu profesor'o spontan'e form'is, por parol'i pri instituci'o, ej-vort'o'n, kiu teori'e ne ebl'as (la ĝust'a vort'o est'us fakultat'o)! Ĉu li'a erar'o ne est'as sign'o pri tio, kie'n natur'e evolu'as la bon'a lingv'o?

Hom'o em'as rezist'i al la propr'a bon'o

Prov'ant'e klar'ig'i, kial la kun'met- kaj deriv-sistem'o mis'kompren'iĝ'is, mi menci'is la franc'a'n obsed'o'n pri la “ĝust'a termin'o”. Sed ni gard'u ni'n kontraŭ la em'o tro'simpl'ig'i. Ali'a faktor'o ver'ŝajn'e inter'ven'is.

Mi antaŭ'e montr'is, ke okaz'is mutaci'o, ke mutaci'o est'as romp'o, kaj ke romp'o tim'ig'as. Soci'o'j bezon'as temp'o'n por asimil'i radikal'a'j'n ŝanĝ'o'j'n. Sekv'e, dum unu part'o kur'as antaŭ'e'n, entuziasm'a pri la nov-aper'aĵ'o, ali'a prov'as ĉiu'fort'e brems'i la progres'o'n, por hav'i la temp'o'n kutim'iĝ'i al ĝi. Se vi hav'as dub'o'n pri la natur'ec'o de tiu'j re'ag'o'j, iom stud'u la histori'o'n de la komun'ist'a'j parti'o'j, aŭ la re'ag'o'j'n al la Du'a Vatikan'a Koncili'o de la katolik'a eklezi'o, aŭ ankaŭ la rezist'o'n, kiu'n si'a'temp'e el'vok'is ĉiu nov'a el'trov'aĵ'o, kiel fotografi'o, fer'voj'o'j aŭ la decid'o hav'ig'i al kamp'ar'o'j elektr'a'n energi'o'n. Eĉ la metr'a sistem'o, tiom pli facil-uz'a ol la tradici'a'j mezur'unu'o'j, ankoraŭ nun ne est'as tut'mond'e akcept'it'a.

Unu el la plej bon'a'j ekzempl'o'j de tiu hom'a inklin'o rezist'i kontraŭ la propr'a bon'o hav'ig'as al ni la hind'a'j cifer'o'j, kiu'j'n en Eŭrop'o oni nom'as arab'a'j, ĉar la arab'o'j ili'n kon'ig'is. Neces'is plur'a'j jar'cent'o'j por ke, en tiu mond'o'part'o, ili anstataŭ'u la romiajn. Tamen, ili prezent'is per si grand'eg'a'n progres'o'n, dank’ al la nul'o kaj al la konsekvenc'a rilat'o inter la pozici'o de ĉiu cifer'o kaj la dek'um'a tranĉ'o, al kiu ĝi aparten'as. Tia'j trajt'o'j eg'e facil'ig'as ĉiu'j'n kalkul'o'j'n. Prov'u obl'ig'i CMXLVII (947) per MCDXXXI (1431)! Nur matematik'ist'o'j tio'n sukces'is far'i. La en'konduk'o de la nov'a'j cifer'o'j ebl'ig'is al meti'ist'o'j, infan'o'j, plej simpl'a'j komerc'ist'o'j kalkul'i tut'e glat'e. Est'is do demokrati'a progres'o. Sed ĝi venk'is nur post long'a kaj akr'a rezist'o. Eĉ unu ŝtat'o (Venecio, se mi ne erar'as) mal'permes'is dum plur'a'j jar'dek'o'j la uz'ad'o'n de la nov'a'j cifer'o'j.

La rilat'o inter la hind'a'j/arab'a'j cifer'o'j kaj la romiaj est'as kompar'ebl'a al la rilat'o inter la er-kombin'a sistem'o de esperant'o kaj la en'konduk'o de neolog'ism'o'j. Ambaŭ'kaz'e, plen'e konsekvenc'a sistem'o, util'ig'ant'a minimum'o'n da baz'a'j element'o'j, kaj funkci'ig'ant'a ĉef'e inteligent'o'n, kontrast'as al sistem'o mal'pli ord'a, kiu postul'as pli grand'a'n el'spez'o'n de nerv'a energi'o, kaj pli apog'iĝ'as sur memor'o aŭ sur konsult'o de dokument'o'j.

Ekzist'as ĉe kelk'a'j aŭtor'o'j tendenc'o trans'pren'i nov'a'j'n radik'o'j'n por ide'o'j, kiu'j hav'as bon'e en'radik'iĝ'int'a'n vort'ig'o'n en la lingv'o. Ekzempl'e la iltis-a Literatur'a Manifest'o uz'as pok'a por esprim'i la koncept'o'n “mal'mult'a”. Ali'a'j, eĉ mal'pli kompren'ebl'e, en'konduk'is dificila, “mal'facil'a”, centenario, “cent'jar'iĝ'o” kaj in'amik'a aŭ inimika, “mal'amik'a”. Tiu inklin'o pov'as est'i rigard'at'a kiel manifest'iĝ'o de la fort'o'j prov'ant'a'j rezist'i al la nov'a sistem'o; ĝi est'as, intern'e de esperant'o, reprezent'ant'o de la mal'nov'a manier'o komunik'i. Fakt'e, simil'e ag'is la “kuz'o'j”, kiu'j aper'is post esperant'o: Id'o, Novial, Occidental, Interlingua, ktp; oni do pov'as rigard'i ĝi'n ankaŭ en'ŝov'iĝ'o de tia kuz'a lingv'o en la spirit'e kaj struktur'e mult'e mal'pli latin'ec'a'n esperant'o'n.

Ĉar tem'as pri long'daŭr'a'j soci'histori'a'j fort'o'j, est'as normal'e, ke eĉ Zamenhof hav'is en si ambaŭ tendenc'o'j'n. Ankaŭ li (probabl'e ne'konsci'e) rezist'is al la radikal'a ŝanĝ'o. Li est'is ne la mutaci'ul'o, sed la port'ant'o kaj ekster'ig'ant'o de la sukces'ont'a mutaci'a ĝerm'o. Cert'e li hav'is dub'o'j'n pri ĝi. Li hav'is neniu'n rimed'o'n sci'i, kiu, inter li'a'j dis'a'j inklin'o'j, efektiv'e prav'as. Li ne pov'is fleg'i la ĝerm'o'n sen'kompromis'e. Ebl'e ind'as preciz'ig'i li'a'n rol'o'n en la okaz'int'a mutaci'o.

Long'period'a'j soci'histori'a'j faktor'o'j

La hom'ar'o bezon'as si'a'j'n hero'o'j'n, si'a'j'n geni'ul'o'j'n. Por kontent'ig'i tiu'n bezon'o'n, ĝi atribu'as el'trov'aĵ'o'n al unu difin'it'a hom'o, kvazaŭ la afer'o'j dis'volv'iĝ'us jen'e: antaŭ'e est'is neni'o, la grand'ul'o ven'is, kaj post'e la mond'o dank’ al li est'is ŝanĝ'it'a. La ver'o est'as mal'pli simpl'a. Mal'kovr'o'j okaz'as pli mal'pli sam'temp'e divers'lok'e, ĉar ili grand'part'e est'as soci'histori'a fenomen'o. Ili aper'as, kiam la kondiĉ'o'j est'as por ili matur'a'j. Per tiu dir'o, mi tut'e ne vol'as mal'pli'ig'i la rol'o'n de la koncern'a'j individu'o'j: ili'a person'ec'o, ili'a labor'o, ili'a persist'em'o est'as tre serioz'a'j faktor'o'j en la nov-aper'aĵ'o, kiu'n ili oft'e stamp'as per propr'a'j karakteriz'o'j. Sed oni mis'kompren'as la real'o'n, se oni rigard'as ili'n tro izol'it'a'j dis'de la soci'histori'a'j fort'o'j, kiu'j port'as ili'n.

Pri la lingv'o inter'naci'a tiu rimark'o plen'e valid'as. Ĝi aper'is, kiam histori'o tio'n postul'is, kiam la soci'a'j kondiĉ'o'j est'is pret'a'j por ĝi. Se ne est'us Zamenhof, cert'e est'us iu ali'a, ebl'e kun prokrast'o de unu aŭ du jar'cent'o'j, ebl'e pli mal'pli sam'jar'e, kiu prezent'us verk'o'n kun simil'a'j struktur'a'j trajt'o'j, kvankam ili'a konkret'a form'o est'us mal'sam'a.

Zamenhof ne iniciat'is sur fon'o de neni'aĵ'o. Li respond'is al sopir'o. Ekzist'is en part'o de la tiu'temp'a hom'ar'o intens'a dezir'o komunik'i per facil'a, demokrati'a rimed'o. Ebl'e la dezir'o ne est'is konsci'a. Sed esperant'o neniam sukces'us, kiel ĝi sukces'is, se ĝi ne est'us respond'o al atend'o.

Tiu'n sopir'o'n nask'is seri'o da ŝanĝ'o'j, kies grav'ec'o'n ni, fin'e de la du'dek'a jar'cent'o, inklin'as forges'i. La mond'o pli ŝanĝ'iĝ'is inter 1830 kaj 1870 ol iam ajn antaŭ'e. Publik'a instru'ad'o lern'ig'is al ĉiu'j leg'i, kaj gazet'o'j aper'is, kiu'j ig'is la mond'o'n mens'e ating'ebl'a por hom'o'j soci'e ten'at'a'j dum jar'cent'o'j ekster ĉia rilat'o kun ĝi'a vast'a kaj divers'a mir'ind'ec'o. Fer'voj'o'j rapid'e kovr'is la ter'o'n, kaj pens'ig'is pri vojaĝ'o'j kaj kontakt'o'j. Konsci'iĝ'o aper'is ĉe labor'ist'o'j pri si'a dign'ec'o, kaj tio kre'is ĉe mult'a'j streb'o'n al kultur'o. Soif'o ek'kon'i kaj kontakt'i dis'vast'iĝ'is.

Tiu part'o de la hom'ar'o, en kiu tiu'j aspir'o'j viv'is, est'is la latent'a patr'in'o, kiu dezir'is nask'i, kaj sopir'is al la vir'o, kiu fekund'os ĝi'n. Ĝi est'is la grund'o, sen kiu la sem'o ne pov'us evolu'i al io viv'ant'a. Zamenhof ĵet'is la sem'o'n, kaj tiu grund'o ĝi'n akcept'is, protekt'is, nutr'is, trans'form'is, ĝis esperant'o firm'iĝ'is kiel stabil'a, ekzist'ant'a lingv'o ne plu de'pend'a de individu'o'j: la real'a lingv'o.

Eĉ nun, se mort'us ĉiu'j esperant'ist'o'j, la lingv'o pro tio ne mal'aper'us. Ĝi trov'iĝ'as en tro mult'a'j bibliotek'o'j, est'as tro da hom'o'j, kiu'j interes'iĝ'as pri lingv'o'j kaj lingv'o'scienc'o, la bezon'o de inter'naci'a komunik'il'o est'as tro grand'a, por ke ĝi'a ne-plu'viv'o daŭr'u long'e. Iu student'o, iu histori-esplor'ant'o, iu ĵurnal'ist'o re'trov'us tiu'n mir'ind'aĵ'o'n, kaj re'lanĉ'us ĝi'n. Pro si'a intern'a taŭg'ec'o ĝi prosper'us: ĝi est'as ja bon'a lingv'o.

Esperant'o est'as tiel revoluci'a, se oni rajt'as uz'i simil'a'n vort'o'n pri io plej ne'per'fort'a, ke ĝi nepr'e dev'is vek'i fort'a'j'n kontraŭ'star'o'j'n. La ekster'a'j est'as kon'at'a'j, kaj mi ili'n ne pri'parol'os ĉi tie, sed pri la intern'a'j oni ne sufiĉ'e konsci'as. Ili est'as ĉio, kio, en Zamenhof mem kaj en li'a'j post'e'ul'o'j, ne'konsci'at'e cel'is for'pren'i el la lingv'o ĝi'a'j'n revoluci'a'j'n trajt'o'j'n rilat'e al la demokrati'ec'o de inter'gent'a komunik'ad'o.

Rekt'e rilat'i inter'kultur'e est'as tim'ig'e, ĉar tiel perd'iĝ'as la lingv'a bar'il'o, kiu ag'as bufr'e kaj moder'ig'as la ŝok'o'j'n. Sam'e, rilat'i sen super'ul'o'j kaj mal'super'ul'o'j est'as io neniam spert'it'a, kaj do terur'a por la part'o de la psik'o, kiu'n ĉio ne'kon'at'a facil'e angor'ig'as. Krom'e, al kelk'a'j hom'o'j mank'as la fleks'ebl'ec'o neces'a por adapt'i si'n al sistem'o diferenc'a de tiu'j, kiu'j'n ili lern'is uz'i, tiel ke ili pov'as mis'kompren'i la tut'a'n nov'a'n aranĝ'o'n. Tio, mi'a'opini'e, okaz'is al Waringhien.

Mal'fid'o al la lingv'o

En la antaŭ'parol'o al si'a unu'a el'don'o de Parnas'a Gvid'libr'o (re'pres'it'a en la du'a el'don'o, Varsovio: Pol'a Esperant'o-Asoci'o kaj Herold'o de Esperant'o, 1968, p. 6) li ja dir'as jen'o'n:

(...) la tro oft'a uz'ad'o de vort'o'j form'it'a'j per la kontraŭ'ec'a'j prefiks'o'j mal, ne aŭ sen (...) mal'util'as en poezi'o, ne ĉar ili ne est'as sufiĉ'e el'vok'ant'a'j, sed ĉar ili est'as el'vok'ant'a'j kontraŭ'senc'e. Efektiv'e, se oni re'memor'as la klasifik'o'n de la vort'o'j laŭ ili'a el'vok'iv'ec'o, oni vid'as, ke tiu est'as des pli mal'fort'a, ju pli abstrakt'a'j ili est'as – kaj inter la plej abstrakt'a'j trov'iĝ'as la gramatik'a'j il'o'j; kiel tia, la negaci'o est'as absolut'e sen'a je poezi'a valor'o. Por ke leg'ant'o sent'u la mal'o'n de unu don'it'a impres'o, ne sufiĉ'as kun'met'i negaci'o'n kun la vort'o'j, kiu'j ĝi'n esprim'as; ĉar oni tiel'e ne for'ig'as la evit'end'a'n bild'o'n, oni el'vok'as ĝi'n, dum oni kred'as ĝi'n for'pel'i. Traduk'ant'e poem'o'n de Longfellow, kiu pri'skrib'as griz'a'n vintr'a'n tag'o'n, Grabowski skrib'is:

La tag'o mal'varm'a, mal'gaj'a, sen'sun'a...

vers'o taŭg'a por don'i la impres'o'n de sun'plen'a somer'tag'o, ĉar tia'n bild'o'n la tri mal aŭ sen ne'as ja intelekt'e, sed ne mal'aper'ig'as el la sens-imag'o (...)

Mi'a'opini'e, nur person'o ne sent'ant'a esperant'o'n, kia ĝi'n sent'as la pli'mult'o el la ordinar'a'j uz'ant'o'j, pov'as tio'n skrib'i.

Aŭ ĉu mi est'as mal'just'a? Ĉu ni ĉi tie traf'as unu aspekt'o'n, foj'foj'e tragik'a'n, de la hom'a est'ad'o, nom'e, ke hom'o'j pov'as tia'grad'e mal'sam'i en si'a manier'o percept'i la mond'o'n, ke tio, kio evident'as al unu, est'as ne'vid'ebl'a al la ali'a? Pro konsider'o al tiu ebl'o mi komenc'e de ĉi tiu libr'et'o dir'is, ke ebl'e esperant'o viv'os sub du form'o'j, kiel la angl'a viv'as sub uson'a kaj brit'a ...

Est'as klar'e, ĉia'okaz'e, ke mi sent'as la afer'o'n tut'e mal'sam'e ol Waringhien. Se sincer'i, mi dir'os, ke mi'a unu'a re'ag'o, kiam mi leg'is la ĉi-supr'e cit'it'a'j'n lini'o'j'n, est'is pens'i: aŭ tiu aŭtor'o ne hav'as normal'a'n lingv'o'sent'o'n, aŭ li ne est'as honest'a kaj fripon'as kun la propr'a re'ag'o, por pov'i pruv'i si'a'n tez'o'n. Nur post'e mi ating'is pli toler'em'a'n pozici'o'n, pens'ant'e: nu, ebl'e li simpl'e est'as tre mal'sam'a ol mi.

Fakt'o est'as, ke mi ebl'e tri'dek'foj'e re'leg'is la koncern'a'n vers'o'n, divers'epok'e, kaj ke neniam prezent'iĝ'is al mi impres'o de sun'plen'a somer'tag'o. Mi kun'vibr'as kun poet'o pri'skrib'ant'a tag'o'n vintr'a'n, nub'a'n, funebr'ec'a'n, sen-akr'ec'a'n ĝis plen'a griz'o. Kaj mi mi'n demand'as, kiel i'o'n ali'a'n ebl'as percept'i. Mi'a toler'em'o, nask'ant'a la hipotez'o'n, ke ebl'e Waringhien est'as nek mal'honest'a kun si, nek hom'o sen lingv'o'sent'o pri esperant'o, rezult'is el konsci'a pen'o: mi dev'as streĉ'i mi'a'j'n pens'o'fort'o'j'n por traf'i tia'n ide'o'n, ĉar ĝi est'as absolut'e kontraŭ'natur'a al mi.

Kial? Tem'as pri ne'raci'a re'ag'o, kiu'n analiz'i ver'ŝajn'e ne ebl'us. Tamen mi dir'u, ke por mi ne'ad'o tut'e ne est'as io abstrakt'a. Kiam beb'o for'turn'as la kap'o'n dis'de nutr'aĵ'o, kiu'n oni propon'as al ĝi, kaj kiu al ĝi odor'aĉ'as, ne okaz'as io abstrakt'a, sed io plej viv'a, plej konkret'a, plej profund'e sent'a. Kaj tiu gest'o est'as la origin'o de ĉiu'j ne'ad'o'j. Mir'ig'a est'as la distanc'o inter Waringhien kaj mi. Eĉ en la franc'a, mi'a ge'patr'a lingv'o, mi re'ag'as sam'e kiel en esperant'o. Kiam unu el mi'a'j konsult'ant'o'j dir'as: “je su'is malheureux”, “mi est'as mal'feliĉ'a”, li'a fraz'o neniel pov'us el'vok'i en mi feliĉ'o'n. Mi ne aŭd'as heureux, “feliĉ'a”, mi aŭd'as nur malheureux, kio sign'as la mal'o'n. Fakt'e, mi konstat'as, ke mi re'ag'as sam'e, kiu ajn la lingv'o.

La angl'a fraz'o

he felt unhappy, unlucky, unloved

“li sent'is si'n mal'feliĉ'a, mal'bon'ŝanc'a, ne'am'at'a” tut'e ne el'vok'as en mi am'o'n kaj feliĉ'o'n. Mi ne percept'as tiu'j'n vort'o'j'n kiel i'o'n modif'it'a'n per abstrakt'aĵ'o supoz'at'a efik'i ne'ig'e. Mi percept'as ili'n kiel tut'aĵ'o'j'n, sam'e kiel, se mi aŭd'as indign'a'n parol'ad'o'n pri injustice, mi aŭd'as, ke tem'as pri mal'just'ec'o, neni'o tiu'vort'a el'vok'as al mi'a mens'o just'ec'o'n.

La cit'it'a'j vort'o'j de Waringhien fal'ig'as mi'n en abism'o'j'n de dub'o kaj konstern'o. Se li'a mens'o funkci'as tia'manier'e, kiel li pov'as komunik'i? Se kiam oni parol'as pri patr'in'o, la vort'o el'vok'as al li patr'o'n, pri mis'kompren'o, kompren'o'n, pri dom'aĉ'o, dom'o'n elegant'a'n, kiel li pov'as pens'i en esperant'o? Kiel li pov'as sent'i tiu'lingv'e, kaj do inter'hom'e rilat'i? Mi prov'as est'i toler'em'a, kaj konvink'iĝ'i, ke, nu, li'a mens'o tre diferenc'as de la mi'a. Sed mi'a'n prov'o'n tiel rezon'i konstant'e atak'as la ide'o, ke li neniam sukces'is ver'e sent'i la lingv'o'n.

Aŭ ebl'e li al'ir'as ĝi'n laŭ tia'grad'e franc'a vid'manier'o, ke li uz'as iu'n variant'o'n de ĝi, kiu sufiĉ'e diferenc'as de la ĝeneral'e uz'at'a. Mult'o en Piv pri tio atest'as. La difin'o'j de vort'o'j kiel kultur'o, alternativ'o, spirit'o, ĵurnal'o pli spegul'as la lingv'o'uz'o'n de la respond'a'j franc'a'j vort'o'j ol tiu'n de la esperant'a'j.

Tip'e franc'a est'as la konfuz'o inter spirit'o kaj mens'o. Konstant'e, en la difin'o'j de Piv, ni trov'as la vort'o'n spirit'o, kiam la inter'naci'a lingv'o'uz'o postul'us mens'o (vd ekzempl'e la unu'a'n difin'o'n de konsider'i kaj de memor'i aŭ la kvin'a'n de kultur'o). Sed ĉar la franc'a ne hav'as vort'o'n, kiu signif'as “mens'o”, franc'o'j kutim'as traduk'i la angl'a'n mind kaj la sam'senc'aĵ'o'j'n ali'lingv'a'j'n per esprit, kiu etim'ologi'e parenc'as al la esperant'a spirit'o. La tri'a difin'o de spirit'o en Piv est'as “la pens'ant'a part'o de hom'o”, sed la zamenhofaj ekzempl'o'j tuj post'e prezent'it'a'j klar'e montr'as, ke tiu difin'o mis'traf'as: fervor'a, mal'gaj'a, koler'em'a, ne est'as vort'o'j, kiu'j taŭg'as por pens'o; tem'as pri io ali'nivel'a, pli subtil'a, sed kio'n la franc'a intelekt'ul'a kultur'o ĝeneral'e ignor'as, ver'ŝajn'e ĉar ĝi hav'as neniu'n spert'o'n pri tiu hom'a dimensi'o, kaj ne sukces'as koncept'i ĝi'n. (Mi dir'as intelekt'ul'a, ĉar laŭ mi'a spert'o, mult'a'j franc'o'j hav'as spirit'a'n dimensi'o'n kaj tut'e bon'e sent'as la senc'o'n de tiu vort'o, eĉ se ili'a lingv'o konfuz'as ĝi'n kun “mens'o”, sed tiu kompren'o est'as mult'e pli mal'oft'a ĉe intelekt'ul'o'j, precip'e sen'religi'a'j.)

Inklin'o juĝ'i super'ul'e ... kaj fal'i en antaŭ'juĝ'o'n

Ali'a trajt'o tip'a pri la franc'a intelekt'ul'a kultur'o est'as la em'o aŭtoritat'e juĝ'i el super'a sin'situ'ig'o. (La person'o'j, kiu'j ĉe'est'is la budapeŝt'an konferenc'o'n pri maŝin'traduk'ad'o New Directions in Machine Trans'lati'o'n, spert'is la 19-an de aŭgust'o 1988 bel'e ilustr'a'n kaz'o'n pri tio, kiam Prof. Boitet koment'is la preleg'o'n de Dietrich Weidmann, parol'ant'e per ne'prav'ig'ebl'e humil'ig'a ton'o, kiu ebl'us en preskaŭ neni'u ali'a kultur'o kaj kiu ŝok'is mult'a'j'n ĉe'est'ant'o'j'n.) Tiu super'ec'a juĝ'em'o dis'flor'as en Piv.

Ekzempl'e, sinkretism'o est'as difin'it'a kiel

konfuz'a kaj kompleks'a kun'ig'o de divers'origin'a'j ide'o'j (...) en ŝajn'e koher'a'n tut'o'n: spirit'ism'o, baha'ism'o ktp est'as ekzempl'o'j de sinkretism'o (emfaz'o mi'a).

Kio'n baha'an'o'j opini'as pri si'a aper'o tiu'fraz'e? Per si'a ton'o, tiu Piv-a ekzempl'o frap'e re'bat'as mi'a'n tez'o'n, ke esperant'o sign'as mutaci'o'n en hom'a'j rilat'o'j, kiu'j'n ĝi gvid'as al demokrati'ec'o, toler'em'o kaj respekt'o reciprok'a. Jen ali'a ekzempl'o:

Jav'e/o. La propr'a nom'o de Di'o en la Bibli'o, mis'traduk'it'a per “La Etern'ul'o”.

Mi ne sci'as, ĉu Waringhien mem verk'is tiu'n tekst'et'o'n, sed, kiu ajn la aŭtor'o, kiel ĉef'redaktor'o kaj unu el la du kontribu'int'o'j pri religi'o'j kaj bibli'o, li respond'ec'as pri ĝi. De'nov'e, mi'a re'ag'o est'as konstern'o. La redakt'int'o ag'as, kvazaŭ la vokal'o'j de la hebre'a JHVH est'us kon'at'a'j, dum nur la ĉef'pastr'o'j ili'n sci'is, kaj tiu tradici'o perd'iĝ'is, kiam la romi'an'o'j detru'is la jerusalem'an templ'o'n antaŭ du'mil jar'o'j. Kaj kia'rajt'e li taks'as la zamenhof'an traduk'o'n La Etern'ul'o mis'a, kvazaŭ la long'a raben'a tradici'o tiu'rilat'a ne ĝust'us kaj ne merit'us konsider'o'n? Kie li akir'is la lingv'a'n kaj religi'a'n kompetent'ec'o'n, kiu'n postul'as tia akr'a kondamn'o? La du'lingv'a hebre'a-franc'a el'don'o de la Bibli'o far'it'a sub la direkt'ad'o de ĉef'raben'o Zadoc Kahn ĉiu'foj'e traduk'as la hebre'a'n JHVH per l’Eternel. Ĉu Waringhien sci'as pli pri la Bibli'o kaj la hebre'a ol la religi'a'j gvid'ant'o'j de la franc'a jud'ar'o?

Kar'a Leg'ant'o, bon'vol'u indulg'i al mi! Mi prov'as est'i toler'em'a, sed mi ne sukces'as. Mi indign'as. Mi indign'as, ke hom'o tiel mal'mult'e inter'naci-mens'a hav'is tiom da potenc'o pri ni'a lingv'o, kiel prezid'ant'o de la Akademi'o, kiel ĉef'redaktor'o de la precip'a unu'lingv'a vort'ar'o, kiel kun'aŭtor'o de la Plen'a Gramatik'o, pri kiu mi bedaŭr'as, ke oni ne aŭd'is la avert'o'n de Zamenhof:

El'labor'i plen'a'n detal'a'n gramatik'o'n est'as afer'o tut'e ne ebl'a. La verk'ad'o de tia gramatik'o postul'us grand'a'n seri'o'n da jar'o'j, sed en la rezultat'o ... tia gramatik'o ne sol'e ne facil'ig'us la lern'ad'o'n de la lingv'o, sed terur'e ĝi'n malfacil'ig'us! (Lingv'a'j Respond'o'j, n-ro 140 A, vk cit., sub'strek'is Zamenhof mem).

Obsed'e fantom'as al mi la demand'o: ĉu Waringhien serioz'e en'profund'iĝ'is en esperant'o'n? Se jes, kiel li pov'is skrib'i:

sufiĉ'as mal'ferm'i du'lingv'a'n vort'ar'o'n, por konstat'i, kia'grad'e la naci'a'j lingv'o'j est'as pli preciz'a'j ol la inter'naci'a. La sol'a “pint'o” signif'as franc'e “pointe, bout, sommet, cim'e, faîte” (Parnas'a Gvid'libr'o, vk cit., p. 6)

Tio'n dir'i oni pov'as nur rezign'int'e si'a'n kritik'a'n mens'o'n. Ĉu ver'e li ne vid'is, ke oni ne pov'as juĝ'i lingv'o'n laŭ la vort'ar'ist'o'j? Mult'eg'a'j angl'a'j vort'o'j, kiel tape, pattern aŭ right hav'as pli da franc'a'j traduk'o'j ol tiu pint'o; ĉu tio signif'as, ke en la angl'a la vort'o'j ne est'as preciz'a'j? La ne'valid'ec'o'n de la varingjen'a rezon'o pruv'as la fakt'o, ke oni pov'as re'turn'i la argument'o'n: ĉe simil'a du'lingv'a vort'ar'o, sed ali'senc'a, al la sol'a franc'a condisciple oni pov'us apud'met'i long'a'n seri'o'n da esperant'a'j traduk'o'j, kiel sam'klas'an'o, sam'lern'ej'an'o, kun'stud'ant'o, kun'lern'ant'o, stud'o'kun'ul'o, ktp. Sam'e, vort'ar'ist'o aplik'ant'a li'a'n rezon'o'n al la franc'a traduire pov'us en'met'i: latin'ig'i, el'latin'ig'i, ĉin'ig'i, el'ĉin'ig'i, angl'ig'i, el'angl'ig'i, kaj tiel sen'fin'e. Kiu lingv'o est'as pli preciz'a ol la ali'a? Pal'as la kvin preciz'a'j franc'ig'o'j de ni'a pint'o kompar'e kun tia ekzakt'ec'o!

Kaj kia'manier'e verk'iĝ'as vort'ar'o? Ĉu ties aŭtor'o dev'us en'met'i kun la traduk'ot'a vort'o ĝi'a'j'n sinonim'o'j'n, kaj dir'i: pint'o, supr'o, ekstrem'aĵ'o, plej'alt'o, ktp: pointe, bout, sommet ...? Est'as absurd'e, el tia vort'ar'a prezent'o, far'i dedukt'o'n pri la (mal)riĉ'ec'o de unu el la du lingv'o'j. Ceter'e, ankaŭ mal'preciz'ec'o, se ĝi kun'ekzist'as kun preciz'ec'o, est'as io riĉ'ig'a. Ke la franc'a hav'as nur preciz'a'j'n vort'o'j'n por la divers'a'j objekt'o'j uz'at'a'j por skrib'i, kaj mank'as al ĝi ekzakt'a traduk'o de ni'a skrib'il'o, cert'e ne est'as bon'aĵ'o, pri kiu ĝi fanfaron'u.

Mal'facil'as evit'i la konklud'o'n, ke la kon'o de esperant'o, ĉe Waringhien, est'as el'ekster'a, kaj ke li hav'as antaŭ'juĝ'o'j'n kontraŭ ĝi, kiel evident'ig'as ambaŭ ĉi-supr'e prezent'it'a'j cit'aĵ'o'j el Parnas'a Gvid'libr'o. Mult'a'j el'dir'o'j li'a'j ja montr'as, ke li hav'as akr'a'n kritik'a'n mens'o'n (vd sinkretism'o kaj Jave'o ĉi-supr'e). Kial li rezign'as ĝi'n taks'ant'e esperant'o'n mal'preciz'a laŭ tez'pruv'e elekt'it'a ekzempl'o, se ne ĉar tio'n postul'as li'a antaŭ'e al'pren'it'a si'n'ten'o, ali'vort'e antaŭ'juĝ'o? Li ne profund'iĝ'is sufiĉ'e en la lingv'o'n por ĝi'n plen'e sent'i kaj mal'kovr'i ĝi'a'n riĉ'o'n. Li al'ir'as ĝi'n el juĝ'ist'a kaj super'ec'a pozici'o. Mank'as la du kondiĉ'o'j, kiu'j ebl'ig'as kon'i i'o'n viv'ant'a'n: sent'o pri si'a ne'sci'o, kaj respekt'o. La mutaci'a aspekt'o de esperant'o ne tuŝ'is li'n.

Cert'e mi est'as eg'e parti'a kaj subjektiv'a. Mi sen'dub'e re'spert'is, rilat'e al tiu sinjor'o, la abrupt'a'n de'supr'iĝ'o'n, kiu'n mi tra'viv'is, kiam, adolesk'ant'o, mi renkont'is mi'a'j'n unu'a'j'n esperant'ist'o'j'n, kaj ŝir'is mi'n la dolor'o ek'vid'i, kiom perd'is la lingv'o, kompar'e kun tiu, kiu'n mi ĝu'e uz'is dum mi'a'j jun'a'j jar'o'j antaŭ'e.

Sed mi'a konstern'o kaj indign'o ne signif'as, ke mi i'o'n riproĉ'as al Waringhien, al li'a person'o. Dis'volv'iĝ'as ja vast'eg'a histori'a evolu'o, kun soci'a'j fort'o'j tiel potenc'a'j, ke individu'o'j est'as grand'part'e sen'help'a'j rilat'e al ili. Ne mi elekt'is mi'a'n star'punkt'o'n pri esperant'o, neolog'ism'o'j, ktp. La viv'o ĝi'n trud'is al mi. Simil'e, plej ver'ŝajn'e, ne li elekt'is si'a'n. Ĉar la viv'o de ĉiu el ni mal'sam'as, ĝi trud'as al ĉiu el ni mal'sam'a'n rigard'manier'o'n. Mi ne ne'as la rol'o'n de ni'a liber'a vol'o, sed mi opini'as ĝi'n, ĉi-okaz'e, eg'e lim'ig'it'a.

Ke Waringhien ne konsci'as la riĉ'ec'o'n de esperant'o, kaj ke li sent'as abstrakt'a'j tiel konkret'a'j'n vort'ŝanĝ'il'o'j'n, kiel mal, ne aŭ sen, tio'n, mi'a'opini'e, kaŭz'is ne'vol'a en'glut'o far'e de la kontraŭ'mutaci'a'j fort'o'j ag'ant'a'j en la soci'o. Est'us ne'kred'ebl'e, ke ĉio'n trankvil'e konsider'int'e, li liber'e elekt'is.

Pli probabl'e, li est'is kapt'it'a en soci'histori'a kontraŭ'flu'o. La juĝ'ist'a kaj preskrib'a ton'o de mult'a'j er'o'j en Piv kaj Pag aparten'as al la sam'a tendenc'o: bezon'o, ke rilat'o'j okaz'u inter super'ul'o'j kaj mal'super'ul'o'j. Ali'tip'a rilat'ad'o est'as ne'imag'ebl'a por kelk'a'j hom'o'j, kies mens'o struktur'iĝ'is en juĝ'a, aŭtoritat'a etos'o. Kaj, se kred'i la pri'skrib'o'j'n, kiu'j'n mi oft'e aŭd'is, pas'i tra la franc'a'j lern'ej'o'j kaj universitat'o'j est'as sub'met'i si'n al tiom da ekzempl'o'j pri la ĉio'sci'a, juĝ'pov'a instru'ist'o, ke ne est'us hom'e rezist'i la influ'o'n de tiu'j kondut'model'o'j, kiam oni mem profesor'iĝ'as.

Du sub'lingv'o'j

Ke mutaci'o vek'as kontraŭ'mutaci'a'n rezist'o'n, tio est'as plej normal'a. Viv'o postul'as ekvilibr'o'n inter du kontraŭ'a'j em'o'j: em'o konserv'i sen'ŝanĝ'a, em'o revoluci'i, t.e. rapid'e ŝanĝ'i ĉio'n ne'kontent'ig'a'n. Se la unu'a mank'as, la ŝanĝ'o'j okaz'as tro rapid'e, kaj ĉio ŝancel'iĝ'as. Se mank'as la du'a, reg'as kvazaŭ'mort'o, la organism'o rigid'iĝ'as kaj perd'as la kapabl'o'n adapt'iĝ'i al la evolu'ant'a medi'o. Tiu leĝ'o valid'as por ĉiu tut'aĵ'o pov'ant'a plu daŭr'i nur per propr'a adapt'o: dum tabl'o aŭ aŭt'o ne bezon'as kaj ne pov'as pri'zorg'i mem si'a'n adapt'o'n al medi'o'ŝanĝ'o'j, ali'a'j est'aĵ'o'j dev'as tio'n far'i: organ'o de vi'a korp'o, ekzempl'e, aŭ vi'a tut'a korp'o, sed ankaŭ sam'e societ'o, tut'a land'o (pens'u pri la sovetia histori'o), kaj ... lingv'o.

Esperant'o tra'viv'as streĉ'iĝ'o'j'n kaŭz'at'a'j'n de tri dis'a'j tir'o'j. Potenc'a'j evolu'ig'a'j fort'o'j streb'as al du mal'a'j direkt'o'j: dis'volv'i plej'plej konsekvenc'e ĝi'a'j'n en'aĵ'o'j'n unu'flank'e, ig'i ĝi'n radik-riĉ'e okcident'ec'a ali'flank'e. Sam'temp'e ag'as tri'a spec'o de fort'o'j: tiu'j prov'as mal'help'i ĉi'a'n evolu'o'n. Mi dir'as fort'o'j kaj ne hom'o'j, ĉar unu person'o pov'as est'i puŝ'at'a de fort'o'j mal'sam'direkt'a'j. Ekzempl'e, Waringhien est'as konserv'em'a pri am'i kaj ŝat'i, sed revoluci'em'a pri la mal-vort'o'j (vd Pag, par. 420, pp. 506‒507).

Kio'n mi ĵus dir'is, tio rilat'as nur al la intern'a'j fort'o'j, kiu'j ag'as, kia ajn la evolu'o de la ĉirkaŭ'a mond'o. Sed krom'e la lingv'o dev'as adapt'iĝ'i al ties ŝanĝ'ad'o: aper'as nov'a'j aĵ'o'j, kiu'j postul'as nom'o'n: ĉu ni dir'u komputero, komputor'o, komput'il'o; kaset'o, kased'o? Esperant'o, kiel ĉiu viv'ant'a lingv'o, hezit'as, kaj pov'as bezon'i jar'dek'o'j'n por stabil'iĝ'i ĉe unu kontent'ig'a vort'o. La kun'ag'ad'o de en'a'j ŝanĝ'o'fort'o'j kaj de la neces'o adapt'iĝ'i al ekster'a evolu'o est'ig'as mal'sam'a'j'n lingv'o'form'o'j'n, kiu'j'n mi propon'as nom'i sub'lingv'o'j.

La ekzempl'o'j pri ministeri'o / ministr'ej'o kaj fakultat'o / fakult'ej'o, vid'it'a'j en la antaŭ'a ĉapitr'o, ilustr'as la kun'ekzist'o'n de du tia'j sub'lingv'o'j esperant'a'j. Tia du'obl'ec'o ne tim'ig'u ni'n. Est'as normal'a fenomen'o ĉe lingv'o'j. Kiam mi est'is en Norvegi'o, mi rimark'is en tram'o, kiu konduk'is mi'n de la student'a dom'o al la centr'o de Oslo, ke la nom'o de la halt'ej'o'j est'as mal'sam'e skrib'it'a'j en la tram'o kaj ĉe la staci'o'j. Kaj oni tie rakont'is al mi la anekdot'o'n pri la ul'o, kiu “parol'as dek lingv'o'j'n, inkluziv'e de naŭ norveg'a'j”. Est'as fakt'o, ke mult'a'j lingv'o'j prezent'iĝ'as plur'form'e, kaj ke tio ne tre ĝen'as komunik'ad'o'n.

Rilat'e al esperant'o est'as klar'e, ke la lingv'aĵ'o trov'ebl'a en la traduk'o'j de Dieg'o aŭ en la iltis-a Literatur'a Manifest'o situ'as ĉe unu polus'o, pro la abund'o de neolog'ism'o'j eĉ por esprim'i koncept'o'j'n, por kiu'j la real'a lingv'o hav'as tradici'a'n vort'o'n (ekzempl'e pok'a anstataŭ mal'mult'a, aŭ konstitu'as anstataŭ form'as), dum tiu de Mond'o kaj Ni (antaŭ'e UN kaj Ni) situ'as ĉe la ali'a, pro apart'e persist'a uz'ad'o de deriv'it'a'j kaj kun'met'it'a'j form'o'j (el'cent'o anstataŭ procent'o, buŝ'traduk'ist'o anstataŭ interpret'ist'o, ktp).

Oft'e, form'o'j aparten'ant'a'j al du mal'sam'a'j sub'lingv'o'j trov'iĝ'as kun'e en unu publik'ig'aĵ'o. En Kontakt'o, n-ro 111 (1988, 5), oni leg'as, supr'e de la du'a paĝ'o, la vort'o'n redaktor'o, dum mal'supr'e de la 15-a la sam'a koncept'o esprim'iĝ'as per redakt'ant'o. Simil'e, sur la front'paĝ'o de la n-ro 3/4 de 1988 de Norveg'a Esperant'ist'o okul'frap'as la konsil'o Mend'u vid'bend'o'j'n Esperant'a'j'n! kun referenc'o al paĝ'o 28. Sur ĉi-last'a paĝ'o, sub la titol'o Vid'bend'o'j propon'iĝ'as al la leg'ant'o vide'o'kas'et'o'j. Klar'e tem'as pri la sam'a objekt'o, nom'it'a jen laŭ unu sub'lingv'o, jen laŭ la ali'a.

Kiu el la du sub'lingv'o'j est'as la “real'a lingv'o”? Mi dir'us, ke ambaŭ ne ekstrem'a'j lingv'o'form'o'j kun'e konsist'ig'as ĝi'n. Vid'bend'o cert'e aparten'as al la real'a lingv'o, sed ne mal'pli cert'e ankaŭ vide'o'kas'et'o, vide'o'bend'o kaj vide'o'kased'o. Sam'e, ne ebl'as dub'i, ke redaktor'o kaj redakt'ant'o ambaŭ est'as part'o de la lingv'o ordinar'e uz'at'a, ali'vort'e, de la real'a. Kontrast'e, vort'o'j kiel pok'a, “mal'mult'a”, aŭ kompan'o, “kun'ul'o”, trov'iĝ'as ekster ĝi'a kamp'o. Est'as grand'a diferenc'o inter fremd'vort'o uz'at'a de person'o pri'parol'ant'a i'o'n nov'a'n, kio'n li ne sci'as, kiel nom'i en esperant'o, kaj vort'o uz'at'a en ordinar'a kun'tekst'o anstataŭ perfekt'e sam'senc'a tradici'a esprim'o, tiel ke la leg'ant'o (praktik'e, neniam tem'as pri aŭd'ant'o) si'n demand'as: kial tiu ne esprim'as si'n normal'e?

La lingv'aĵ'o de Mond'o (UN) kaj Ni plej'part'e aparten'as al la real'a lingv'o, sed kelk'a'j apart'aĵ'o'j situ'as ekster ĝi (ekzempl'e Japan'land'o anstataŭ la real'lingv'a'j Japani'o kaj Japan'uj'o, aŭ japan'lingv'o anstataŭ la real'lingv'a la japan'a); tiu'j strang'et'aĵ'o'j special'e okul'frap'as, ĉar ili oft'e aper'as titol'e en tiu period'aĵ'o.

Ĉu esperant'o evolu'os kiel la angl'a, en kiu plur'a'j sub'lingv'o'j klar'e kun'ekzist'as, kiel evident'ig'as la oft'ec'o de plur'a'j vort'o'j por koncept'o hav'ant'a nur unu vort'ig'o'n en la pli'mult'o el la lingv'o'j (freedom / liberty, “liber'ec'o”; unavoidable / inevitable, “ne'evit'ebl'a”; brotherly / fraternal, “frat'a”, ktp.), aŭ ĉu unu el la sub'lingv'o'j iom post iom konker'os la teritori'o'n de la ali'a? Nur la est'ont'a histori'o pov'os respond'i.

Mult'o tiu'rilat'e de'pend'os de la manier'o, laŭ kiu la lingv'an'ar'o evolu'os. Pov'os okaz'i, ke la konsist'o de la esperant'ist'ar'o ali'iĝ'os kaj ke hom'o'j el ne'hind'eŭrop'a'j lingv'o'j far'iĝ'os la plej mult'a'j. Tio pov'us konduk'i al prefer'o por pli er-kun'glu'a lingv'o'form'o. Unu el la faktor'o'j, kiu'j kaŭz'as lingv'o'ŝanĝ'o'n ja est'as tio, kio'n lingv'ist'o'j nom'as “sub'tavol'o” (aŭ, en la ali'a sub'lingv'o, “substrat'o”, kvankam strat'o ĉi tie signif'as ne strat'o'n, sed tavol'o'n): tem'as pri la fakt'o, ke, kiam hom'o'j al'pren'as nov'a'n lingv'o'n, la struktur'o'j de ili'a ge'patr'a lingv'o plu aktiv'as en ili'a ne'konsci'a mens'o, dum ili uz'as la du'e lern'it'a'n.

Ekzempl'e, se angl'a'lingv'an'o dir'as scienc'a serĉ'ad'o, anstataŭ la normal'lingv'a scienc'a esplor'o, tio okaz'as, ĉar la angl'a vort'o research ĉe'est'is sub'sojl'e de la konsci'o, en la sub'tavol'o. Sam'e, se franc'o dir'as “la kelner'o serv'is bier'o'n al li” anstataŭ la laŭ'norm'a “la kelner'o serv'is li'n per bier'o”, aŭ “la kelner'o al'port'is bier'o'n al li”, li tio'n far'as influ'at'e de la sub'tavol'o (en la franc'a, la verb'o servir pov'as signif'i “dispon'ig'i i'o'n konsum'ot'a'n”).

Vort'o'j kiel la ĉi-supr'e menci'it'a'j redaktor'o kaj vide'o'kas'et'o sign'as la inter'ven'o'n de eŭrop'a sub'tavol'o. Fakt'e, ĝust'e pro la influ'o de eŭrop'a sub'tavol'o en la mens'o de Zamenhof trov'iĝ'as en esperant'o mult'a'j form'o'j, jen gramatik'a'j, jen vort'a'j, kiu'j ne kongru'as kun li'a'j divers'lok'e klar'e esprim'it'a'j intenc'o'j rilat'e al la facil'ec'o, logik'ec'o kaj inter'naci'ec'o de la lingv'o. La plej influ'a sub'tavol'o en esperant'o ĝis nun est'is eŭrop'a, sed tio pov'us facil'e ŝanĝ'iĝ'i.

Ver'dir'e, eĉ se la konsist'o de la lingv'an'ar'o, kaj do la sub'tavol'o, ne ali'iĝ'os, pov'os okaz'i evolu'o favor'a al pli al'glu'a lingv'o'form'o – al el'intern'ism'o – se la uz'ant'o'j pli bon'e konsci'os la esenc'o'n de la kun'met'a kaj deriv'a sistem'o. Oni ja ne forges'u, ke sub la unu'a, naci'lingv'a sub'tavol'o, trov'iĝ'as pli profund'a: la mens'a'j meĥanism'o'j, kiu'j reg'as spontan'a'n sin-esprim'ad'o'n. Tiu'j, kiel ni vid'is en la tri'a ĉapitr'o, favor'as er-kombin'ad'o'n. Mi'a impres'o est'as, ke tiu'senc'a konsci'iĝ'o nun komenc'is aper'i, ĉef'e inter la jun'ul'o'j, sed tem'as nur pri plej subjektiv'a sent'o, kaj mi ne sci'as, kia'manier'e kontrol'i ĝi'a'n ebl'a'n prav'ec'o'n.

Motiv'o'j de ni ne'kon'at'a'j ig'as ni'n prefer'i tio'n aŭ tio'n ĉi

Ni ĉi-supr'e konsider'is la divers'a'j'n fort'o'j'n ag'ant'a'j'n en la lingv'o nur el la vid'punkt'o de pri'lingv'a'j ide'o'j kaj de la neces'o adapt'iĝ'i al konstant'e modif'iĝ'ant'a soci'o. Sed lingv'o est'as hom'a fenomen'o, kaj en ĉio hom'a en'plekt'iĝ'as psik'a'j motiv'o'j, el kiu'j la plej'part'o ne est'as kon'at'a de la ag'ant'a individu'o. Psikologi'a esplor'ad'o pruv'is, ne nur la ekzist'o'n de tia'j ne'konsci'a'j fort'o'j, sed ankaŭ ali'a'n interes'a'n fakt'o'n, nom'e, ke hom'o sam'e ne'konsci'e em'as atribu'i ne'ĝust'a'n, aŭ nur part'e ĝust'a'n, klar'ig'o'n al si'a'j ne'konsci'e elekt'it'a'j ag'o'j. Tiu'n psik'a'n meĥanism'o'n oni nom'as raci'ec'ig'o, ĉar ĝi cel'as don'i raci'ec'a'n motiv'ad'o'n al ag'o, kies ĉef'a'j'n motiv'o'j'n raci'o fakt'e ne reg'is.

Iom komplik'e, ĉu ne? Ebl'e vi kompren'os pli facil'e, se mi aplik'os tiu'n ver'o'n al mi'a kaz'o. Kial mi eg'e favor'as el'intern'ism'o'n? Vi trov'os en ĉi tiu verk'et'o mult'a'j'n klar'ig'o'j'n. Sed la ver'o'n mi ne sci'as. La motiv'o'j, kiu'j'n mi atribu'as al mi, pov'as est'i ver'a'j, sed ili ankaŭ pov'as est'i tromp'a'j, kvankam mi est'as sincer'a. Io en mi pov'as tromp'i mi'n. La ide'o'j, kiu'j'n mi hav'as pri la raci'a baz'o de mi'a star'punkt'o, pov'as est'i simpl'a'j raci'ec'ig'o'j: argument'o'j, kiu'j ebl'ig'as al mi akcept'i mi'a'n vid'punkt'o'n kiel ne'stult'a'n, sed kiu'j ebl'e tut'e ne rilat'as al la aŭtent'a'j kaŭz'o'j de mi'a prefer'o. Hom'o neniam sci'as ver'e, kial ĝi prefer'as tio'n kaj ne tio'n ĉi. Sed ĝi'a psik'o protekt'as ĝi'n, dir'ant'e tromp'e-lul'e: ne hav'u zorg'o'j'n, vi prav'e elekt'is, vi ag'is pro ĉi tiu kaj tiu ĉi kaj tiu ali'a kaŭz'o'j, kiu'j est'as tut'e bon'a'j.

Simil'e, mult'a'j hom'o'j, kiu'j, sci'ant'e neni'o'n pri esperant'o, trov'as ĝi'n de'komenc'e for'puŝ'a, tut'e ne kon'as la kaŭz'o'n de si'a mal'ŝat'o, sed tiu'n ne'kon'o'n ne konsci'as: ili pov'as klar'ig'i al vi mult'kial'e, konvink'e, raci'e, kie font'as ili'a si'n'ten'o.

Rilat'e al ni'a bon'a lingv'o, ĉu grav'as, ke ni ne kon'as la motiv'o'j'n de ni'a'j pri'lingv'a'j prefer'o'j kaj pov'as iluzi'i ni'n pri ili? Iom, ebl'e, sed fundament'e ne. La soci'a'j fort'o'j, kiu'j port'as esperant'o'n, kaj la lingv'o mem est'as mult'e pli potenc'a'j ol individu'o'j. La lingv'o pri'zorg'os mem si'a'n ekvilibr'o'n, per ne'konsci'a'j rimed'o'j, kiel konstant'e far'as normal'a hom'a korp'o. Tiu kompens'as mank'o'j'n, defend'as si'n ĉe mikrob'a'j kaj virus'a'j atak'o'j, vund'o'j'n ripar'as, for'ĵet'as tro'aĵ'o'j'n, adapt'as si'n kiel ebl'e plej bon'e, ne sci'ant'e, kiel ĝi tio'n far'as. Kompren'ebl'e, tiu manier'o pri'zorg'i si'a'n ekvilibr'o'n sukces'as plen'e nur, se la koncern'a korp'o est'as san'a kaj fortik'a, ali'vort'e: se ĝi est'is sufiĉ'e rezist'a, kiel plej et'a et'ul'o, por tra'viv'i sen'difekt'e mal'facil'a'j'n kondiĉ'o'j'n, kaj tia'j'n renkont'is sufiĉ'e por dis'volv'i en si taŭg'a'n kapabl'o'n rezist'i kaj venk'e bon'fart'i ĉe ĉi'a'j prem'o'j kaj streĉ'ad'o. La cent'jar'a histori'o de esperant'o rivel'is, ke ĝi est'as organism'o san'a kaj fortik'a, kapabl'a trans'viv'i plej prem'a'j'n cirkonstanc'o'j'n, graved'a'j'n je mort'o. Ni do pov'as fid'i ĝi'n. Bon'a lingv'o ĝi pruv'is si'n ankaŭ laŭ rezist'o'kapabl'o.

Grek'latin'a kontraŭ propr'e esperant'a, aŭ la tent'o “aristokrat'i”

Mi dir'is ĉio'n ĉi por prepar'i vi'n ek'kon'i suspekt'o'n mi'a'n. La advokat'o'j de el'ekster'ism'o hav'as argument'o'j'n, je kies valid'ec'o ili cert'e sincer'e kred'as. Sed oni rajt'as tiu'n pri'dub'i, sam'e kiel ili rajt'as pri'dub'i la valid'ec'o'n de la mi'a'j. Si'a'n motiv'ar'o'n ili ne pli kon'as, ol ili'a'j kontraŭ'ul'o'j kon'as si'a'n. Tia est'as la hom'a est'ad'o.

Mi'a suspekt'o est'as jen'a: ke sub la prefer'o por el'ekster'ism'o, en okaz'o'j, kiam tut'e sufiĉ'as la element'o'j de la ordinar'a lingv'o, kaŝ'iĝ'as ne'konsci'a dezir'o super'i. Laŭ tiu hipotez'o, la ŝat'ant'o'j de tia sub'lingv'o probabl'e ne'konsci'e dezir'as kre'i en esperant'uj'o i'a'n nobel'a'n klas'o'n, distanc'a'n de la amas'o. Inter orient'a'j azi'an'o'j, mi renkont'is simil'a'n prefer'o'n nur ĉe hom'o'j, kiu'j, ial, bezon'is montr'i si'n (ver'ŝajn'e ĉef'e al si mem) super'a'j al la ĝeneral'a lingv'an'ar'o. Est'as al tiu regul'o escept'o: El Popol'a Ĉini'o, ĉe kiu, ŝajn'as al mi, tem'as pli pri erar'a supoz'o, ke est'as saĝ'a politik'o adapt'i si'n al la lingv'aĵ'o de la okcident'an'o'j, kia la traduk'ist'o'j ĝi'n imag'as laŭ la publik'ig'aĵ'o'j, mank'e de kontakt'o'j kun la viv'ant'a, real'a, spontan'e ŝpruc'ant'a lingv'o.

Est'as klar'e, ke tiu, kiu tuj kompren'as el'ekster'a'n vort'o'n, hav'as avantaĝ'o'n super tiu, kiu dev'as tra'serĉ'i vort'ar'o'n aŭ foli'um'i la libr'o'n serĉ'e al glos'ar'o. Li est'as kiel riĉ'a nobel'o rilat'e al kamp'ar'an'o sen'mon'a, pov'ant'a ating'i sam'alt'a'n nivel'o'n nur mult'a'pen'e kaj labor'e. Aŭ, se vi memor'as la ekzempl'o'n pri kur'o, ĉiu ekster'e ĉerp'it'a vort'o ne aparten'ant'a al la real'a lingv'o est'as kvazaŭ alt'a rok'o bar'ant'a la voj'o'n, sur kiu vi kur'as. Tra la rok'o ekzist'as pas'ej'o, sed ĝi ne est'as tuj trov'ebl'a por ordinar'ul'o. Nur privilegi'ul'o'j sen'hezit'e tra'pas'as. Se vi dir'as mal'fru'a, ĉiu'j lingv'e matur'a'j esperant'ist'o'j tuj kompren'os vi'n, ĉar la vort'o aparten'as al la real'a lingv'o: ne star'as bar'aĵ'o. Se vi sam'senc'e dir'as tard'a, alt'a proporci'o el la lingv'an'ar'o halt'os, dev'ant'e serĉ'i, kia'manier'e pas'i trans'e'n por re'trov'i vi'n kaj pov'i plu sekv'i.

En la grand'a pli'mult'o el la kaz'o'j, la avantaĝ'o est'as don'it'a al tiu'j, kiu'j kompren'as la latin'a'n aŭ iu'n latin'id'a'n lingv'o'n, plus tiu'j'n grek'a'j'n radik'o'j'n, kiu'j firm'iĝ'is en la lingv'aĵ'o de kler'ul'o'j okcident-eŭrop'a'j.

Tiu'rilat'e, kelk'foj'e aper'as strang'a'j mis'percept'o'j. En artikol'o, kiu'n li publik'ig'is (“Kio akord'e ne son'as, tio rim'o'n ne don'as”, Font'o, 1981, 2, 13, pp. 35‒38) re'bat'e al mi'a tekst'o “La Okcident'a Dialekt'o”, aper'int'a en Esperant'o (1977, juli'o-aŭgust'o, p. 125), de Dieg'o ironi'is pri mi'a alud'o al la spert'o tra'viv'it'a de Kiotaro Deguĉi ĉe la Sofia Kongres'o, kiam, prov'ant'e sekv'i la preleg'o'j'n de Inter'naci'a Somer'a Universitat'o, la jun'a japan'o bedaŭr'e konstat'is, ke la tro mult'a'j eŭrop'de'ven'a'j fak'termin'o'j bar'as li'a'n kompren'o'n. Dieg'o re'bat'as, ke ankaŭ li ne kon'as la special'vort'o'j'n, kiam tem'as pri kamp'o, kun kiu li ne familiar'iĝ'is. Ankaŭ li ne pov'us sekv'i.

Li mis'interpret'is mi'n. Kio mal'help'is kompren'o'n ĉe la japan'o, tio est'is, ne vort'o'j tiel fak'a'j, ke ili signif'us neni'o'n al mez'a okcident'an'o, sed vort'o'j, kiu'j'n ĉi-last'a sufiĉ'e renkont'ad'is en la propr'a lingv'o por pov'i sekv'i ĝeneral'a'n tem-prezent'ad'o'n, en kiu ili aper'as. Tem'as ja pri vort'o'j kiel pediatr'o, miokardi'o, diakron'a, aŭtokton'o, monokromat'a, eŭfoni'e k.s. Tia'j vort'o'j hav'as, se mi ne erar'as, tre proksim'a'n form'o'n en la hispan'a, tiel ke kler'a hispan'lingv'an'o tuj sci'as, kio'n ili signif'as, aŭ almenaŭ al kiu sfer'o ili aparten'as. Li pov'as sam'rapid'e kiel la gvid'ant'o sekv'i la voj'o'n.

Por ĉin'o aŭ japan'o, mal'e – kaj ankaŭ por mult'a'j uson'an'o'j soci'e ne'favor'it'a'j, aŭ, kvankam iom mal'pli, por rus'o'j (el la ses cit'it'a'j vort'o'j, nur pediatr'o kaj aŭtokton'o hav'as simil'form'a'n traduk'o'n en la ĝeneral'rus'a vort'ar'o de Oĵegov) – ĉiu tiu'tip'a vort'o bar'as la voj'o'n; ĝi est'as mister'o, kiu'n neces'as solv'i foli'um'e. Tio'n prov'is far'i Kiotaro Deguĉi dum la koncern'a preleg'ar'o, sed li ne sukces'is sekv'i la aper'ritm'o'n de la ne'kon'at'a'j radik'o'j: la Is'u-instru'o'j est'is por li ferm'it'a'j. Por de Dieg'o, tiel ne est'us. Kaj tamen, por ating'i tiu'n nivel'o'n, de Dieg'o cert'e pen'is mult'e mal'pli ol la japan'o.

Se, anstataŭ la cit'it'a'j vort'o'j, la preleg'ant'o aŭ verk'ant'o uz'as vort'o'j'n kiel, respektiv'e, infan'kurac'ist'o, kor'muskol'o, tra'temp'a, pra'loĝ'ant'o, unu'kolor'a, bel'son'e, ne neces'as aparten'i al la grek'latin'a kultur'mond'o por tuj kompren'i: ĉes'as disting'iĝ'i la klas'o'j lingv'e nobel'a (hispan'o'j, franc'o'j, ital'o'j, kler'a'j angl'a'lingv'an'o'j ...), grand'burĝ'a (german'o'j, skandinav'o'j), burĝ'a (rus'o'j kaj slav'o'j ĝeneral'e), et'burĝ'a (hungar'o'j, ne'kler'a'j hom'o'j divers'land'a'j ...) kaj popol'a (azi'an'o'j, afrik'an'o'j ...): la rilat'o demokrati'iĝ'is.

Tia manier'o esprim'i si'n konform'us al la cel'o de Zamenhof. En si'a teori'um'ad'o pri la lingv'o inter'naci'a, tiu ja for'ĵet'is la sistem'o'j'n, kiu'j hav'ig'us

ne lingv'o'n inter'naci'a'n en la ver'a senc'o de tiu ĉi vort'o, sed nur lingv'o'n inter'naci'a'n por la pli alt'a'j klas'o'j de la soci'o. (“Esenc'o kaj est'ont'ec'o de la ide'o de lingv'o inter'naci'a”, Fundament'a Krestomati'o de la Lingv'o Esperant'o, Parizo: Esperant'ist'a Centr'a Libr'ej'o, 1927, p. 299)

Kontrast'e al tio, li taks'is venk'ont'a tia'n lingv'o'n, kiu'n

post kelk'e da monat'o'j pov'us bon'eg'e posed'i jam per unu foj'o la tut'a mond'o, ĉiu'j sfer'o'j de la hom'a soci'o, ne sol'e la inteligent'a'j kaj riĉ'a'j, sed eĉ la plej mal'riĉ'a'j kaj sen'kler'a'j vilaĝ'an'o'j. (Sam'verk'e, p. 300; kursiv'ig'o zamenhofa en ambaŭ cit'aĵ'o'j. La vort'o inteligent'a ver'ŝajn'e hav'as la senc'o'n de la rus'a intelligent, “intelekt'ul'o”.)

Cert'e la esprim'o post kelk'e da monat'o'j ne est'as real'ism'a. Sed ju pli ni uz'as vort'o'j'n ne form'it'a'j'n el la baz'a radik'ar'o, des pli ni al'don'as monat'o'j'n kaj jar'o'j'n da lern'ad'o aŭ da lingv'a mal'komfort'o al kun'hom'o'j, kiu'j, eĉ est'ant'e plej kler'a'j en la propr'a kultur'o, ne hav'as rimed'o'n diven'i, pri kio tem'as ni'a'j grek'latin'aĵ'o'j. La zamenhofa cel'o de lingv'o por “ĉiu'j sfer'o'j de la hom'a soci'o” tiel for'las'iĝ'as. Por kio? Ĉu por io ali'a ol la plezur'o aristokrat'i? Ĉu eĉ ebl'e por neni'o, nur ĉar konsci'o mank'as? Lingv'o, kiu respekt'us la cel'o'n de Zamenhof (eĉ se tiu, ne'sufiĉ'e klar'vid'int'e, part'e respond'ec'as pri la problem'o) est'us pli bon'a lingv'o ol komunik'il'o ignor'ant'a kaj la kler'ul'o'j'n, kaj la amas'o'j'n, kies kultur'a fon'o ne est'as okcident'a.

La problem'o pri la grek'a'j element'o'j

Unu el la problem'o'j de esperant'o, se ĝi est'u bon'a lingv'o ne-nur-eŭrop'a, font'as el la fakt'o, ke tiom da termin'o'j, ekster la ĉiu'tag'a lingv'o, uz'as grek'a'j'n element'o'j'n, kiu'j samson'as kiel baz'a'j esperant'a'j radik'o'j. Ni vid'is en la unu'a ĉapitr'o la ekzempl'o'n pri teolog'o, en kiu la grek'a radik'o te'o-, signif'ant'a “di'o”, kolizi'as kun ni'a vort'o por la kon'at'a trink'aĵ'o. Mult'a'j simil'a'j form'aĵ'o'j mi'n eg'e ĝen'as. La lingv'o est'us pli konsekvenc'a, pli konform'us si'a'n esenc'a'n spirit'o'n, se mon'o signif'us nur “pag'il'o”, kaj ne dev'us trans'pren'i, en grek'de'ven'a'j vort'o'j, la signif'o'n “unu”.

Sam'e pri hom'o en la senc'o “sam'a”. Piv registr'is, kiel ĝi dev'is, ĉar tem'as pri efektiv'a uz'o, la vort'o'n homoseksual'a. Tiu signif'as neni'o'n ali'a'n ol “sam'seks'em'a”, kaj, kiel kutim'e ĉe grek'latin'aĵ'o'j, ĝi est'as pli long'a. La inklin'o dens'ig'i est'as tut'e normal'a, kaj ĝi natur'e konduk'as al la pli oportun'a hom'o'seks'a, kiu'n mi foj'e aŭd'is. Sed tiu far'iĝ'as ne'klar'a, ĉef'e por ne'eŭrop'an'o'j, pro la ekzist'o de la radik'o'j hom kaj seks.

Simil'e ne'taŭg'a mi taks'as ne'o en la senc'o “nov'a”. Al mi, neolog'ism'o est'as vort'o, kiu tut'e ne plaĉ'as (vi ne mir'as, ĉu?). Mi flar'as en ĝi la log'o'n de ne'o, de neni'aĵ'o, tiel ke ĝi odor'as iom diabl'e. Mi prefer'as vort'o'n, kiu sekv'u la princip'o'j'n de mi'a infan'a form'o de la lingv'o: nov'form'o, nov'vort'o aŭ nov'radik'o mi tiam dir'us, kaj mi fakt'e ankaŭ util'ig'as tiu'j'n form'o'j'n, kvankam mi sent'as mi'n dev'ig'it'a kompromis'i kaj do ankaŭ uz'as la grek'aĵ'o'n. Mi sincer'u: ĉi-last'a'n mi el'dir'as nur kun pik'o de la konscienc'o, kvazaŭ mi ne est'us tut'e honest'a, aŭ perfid'us i'o'n sankt'a'n ...

Preter'pas'e mi not'u, ke, se, laŭ mi'a konvink'o, la lingv'o evolu'os al pli intens'a ekspluat'o de la riĉ'aĵ'o'j kaŝ'e kuŝ'ant'a'j en ĝi'a baz'a vort'proviz'o, ĝi serv'os al si per sistem'o, relativ'e mal'oft'e uz'at'a, sed kies ebl'a fekund'ec'o est'as eg'e grand'a: la prefiks'a uz'o de kelk'a'j radik'o'j plej oft'e uz'at'a'j adjektiv'e. De long'e oni dir'as bon'far'i, bon'vol'i, nov'edz'o, et'industri'o, et'burĝ'o, grand'sinjor'o, bel'art'o'j, bel'son'ec'o, ktp. Mi opini'as, ke pli vast'a aplik'o de tiu sistem'o pov'us serioz'e riĉ'ig'i la lingv'o'n, respekt'ant'e ĝi'a'j'n demokrati'a'j'n tendenc'o'j'n. Tiu sistem'o hav'ig'as la tri ĉi-supr'e cit'it'a'j'n sinonim'o'j'n al neolog'ism'o, kaj laŭ mi'a sent'o, vort'o kiel klar'vid'i ne tut'e sam'signif'as kiel klar'e vid'i, sed hav'as senc'o'n pli proksim'a'n al “ĝust'e percept'i”. Kiam mi verk'is novel'o'j'n per lim'ig'it'a vort'proviz'o, mi plur'foj'e uz'is tia'j'n form'o'j'n kaj ili montr'iĝ'is bon'e akcept'it'a'j de la publik'o.

Vort'o do neces'as por la koncept'o “neolog'ism'o”, sed se nov'form'o aŭ io simil'a sufiĉ'as, kial dev'ig'i ampleks'a'n part'o'n de la hom'ar'o en'cerb'ig'i al si pli'a'n, pli mal'facil'e memor'ebl'a'n son'ĉen'o'n? Ia ŝpar'a princip'o reg'as en la pli'mult'o el la lingv'o'j. Ne en ĉiu'j, konsent'it'e. La angl'a, ekzempl'e, tut'e ne hav'as ĝi'n: ĝi amas'ig'as sinonim'o'j'n kaj tavol'o'j'n divers'epok'a'j'n sen hont'o kaj hezit'o, tiel larĝ'ig'ant'e la distanc'o'n inter la soci'a'j klas'o'j.

Sed ĝi est'as escept'a. La pli'mult'o'n el la lingv'o'j reg'as kvazaŭ-ekonomi'a'j regul'o'j, kiu'j konstant'e for'bala'as la super'flu'aĵ'o'j'n. En la franc'a, ekzempl'e, faillir, en la senc'o “mank'i”, choir, “fal'i”, kaj tistre, “teks'i” (el kiu rest'as nur la particip'o tissu, kun la senc'o “teks'aĵ'o”) paralel'e uz'iĝ'is, dum'temp'e, kun la sinonim'a'j manquer, tomber kaj tisser. Sed la ĝeneral'a ekonomi'o de la lingv'o konduk'is al for'las'o de la unu'a'j form'o'j, pli ne'regul'a'j, pli komplik'a'j, favor'e al la verb'o'j postul'ant'a'j mal'pli da nerv'a el'spez'ad'o. Ankaŭ ĉi-aspekt'e reg'as konkur'o: inter divers'a'j kuz'a'j form'o'j, por esprim'i difin'it'a'n ide'o'n, fin'e venk'as la plej taŭg'a. La princip'o pri neces'o kaj sufiĉ'o aplik'iĝ'as.

La ekonomi'a princip'o ankaŭ pri'zorg'as tio'n, ke la mank'o'j est'u ŝtop'it'a'j. Zamenhof nom'is “komerc'a'n entrepren'o'n” ankaŭ firm'o. Sed ĉar tiu vort'o kolizi'is kun la adjektiv'o firm'a, kiu hav'as tut'e ali'a'n senc'o'n, kaj dispon'i adjektiv'o'n rilat'a'n al komerc'a entrepren'o, ne konfuz'ebl'a'n kun firm'ec'o, est'is oportun'e, la lingv'o riĉ'iĝ'is per firma'o. Firm'a decid'o kaj firma'a decid'o tiel far'iĝ'is disting'ebl'a'j.

Esperant'o cel'as per'i komunik'ad'o'n inter'kultur'e. Est'us konform'e al tiu cel'o, kaj ankaŭ, ver'dir'e, al la dezir'o de grand'a part'o de la kolektiv'o, kiu viv'ig'as ĝi'n, respekt'i tiu'j'n ekonomi'a'j'n princip'o'j'n. Ili pri'zorg'us ekvilibr'o'n en la kresk'ad'o. Se oni larĝ'ig'as sen egal'e profund'ig'i, oni ricev'as tiel mal'dik'a'n tavol'o'n, ke ĝi far'iĝ'as danĝer'e romp'ebl'a. Trans'pren'i radik'o'j'n el ekster'e est'as etend'iĝ'i horizontal'e. Dis'volv'i la kaŝ'it'a'j'n, sub'supr'aĵ'a'j'n riĉ'o'j'n est'as kresk'i vertikal'e, akir'i fortik'ig'a'n profund'ec'o'n. Oni est'as des pli stabil'a, ju pli profund'a la pez'o'centr'o.

Tia'direkt'a evolu'o est'as sufiĉ'e probabl'a. Neolog'ism'o'j kaj grek'aĵ'o'j grand'part'e est'as skafald'o. Ili util'is, dum la lingv'o est'is konstru'iĝ'ant'a, tro mal'fort'a por dis'flor'i sur'baz'e de la propr'a hav'aĵ'o, sed nun, post kiam ĝi fortik'iĝ'is kaj intern'e amas'ig'is la rimed'ar'o'n neces'a'n por ten'iĝ'i mem, la skafald'o ver'ŝajn'e mal'aper'os: la konstru'aĵ'o ne plu bezon'as ĝi'n. La lingv'o iĝ'is mem'star'a.

La skafald'o tamen kelk'temp'e plu rest'os. Mult'a'j lingv'o'uz'ant'o'j, en okcident'o, ankoraŭ ne sufiĉ'e distanc'iĝ'is de la naci'a'j dir'manier'o'j, por ver'e asimil'i la lingv'o'sistem'o'n de esperant'o kaj konsci'i ĝi'a'n bon'ec'o'n. Pri tio oni indulg'u ili'n. Ni'a lingv'o hav'as tromp'a'n aspekt'o'n: ĝi aper'as mult'rilat'e tiel simil'a al la okcident'a'j, ke ordinar'a okcident'an'o ne hav'as facil'a'n rimed'o'n sci'i, kio aparten'as al esperant'o, kaj kio ne.

Tamen, long'perspektiv'e, est'os mal'facil'e (kaj sen'senc'e) kontraŭ'batal'i la bon-ekonomi'a'n princip'o'n. Se pren'i la vort'o'n aŭtodidakt'e, ekzempl'e, kia'n avantaĝ'o'n ĝi hav'as rilat'e al mem'lern'e aŭ mem'instru'e? Ĝi est'as pli long'a, pli pez'a, kaj signif'as ekzakt'e la sam'o'n: aŭt'o est'as la grek'a form'o de “mem” kaj didakt la grek'a form'o de “instru”. Kial parol'i grek'e, se ebl'as si'n esprim'i en esperant'o? Tio est'as kontraŭ'a al la nask'o'kial'o de la lingv'o.

La vort'o autodidacte neces'as en la franc'a, ĉar tiu ne pov'as ĉi-senc'e form'i vort'o'n baz'it'a'n sur pur'e franc'a'j rimed'o'j: la franc'a est'as konstru'it'a tia'manier'e, ke la vort'o por “mem”, soi-même, neniam pov'as uz'iĝ'i prefiks'e, oni do tiu'funkci'e dir'as auto (aŭ self). Trans'pren'i en esperant'o'n la bon'a'j'n kvalit'o'j'n de ali'a lingv'o hav'us senc'o'n, sed la mank'o'j'n? Por kio do? Tio est'as tro absurd'a por daŭr'i en la kondiĉ'o'j de tut'mond'a komunik'ad'o.

Efektiv'e, konsci'iĝ'o konstat'ebl'as: antaŭ du'dek jar'o'j, okcident'a'j komenc'ant'o'j mal'oft'e kritik'is la konstant'a'n uz'o'n de grek- kaj latin'aĵ'o'j en esperant'o. Ili'a'j nun'a'j post'e'ul'o'j re'ag'as mal'sam'e; ili demand'as: “Kial oni akcept'is aŭtodidakt'e, dum mem'lern'e kaj mem'instru'e ekzist'as?” Antaŭ tia demand'o, la kurs'gvid'ant'o sent'as si'n kiel instru'ist'o pri la angl'a, al kiu lern'ant'o dir'as: “Kial oni ne pov'as traduk'i mi pov'os per I will can?” Kiel ni vid'is, en la angl'a kurs'o la respond'o pov'as est'i nur: “Est'as tiel”, kio sub'kompren'ig'as: “Tia est'as la fort'o-rilat'o inter la angl'a'lingv'an'o'j kaj ni”. Sed ĉu io simil'a akcept'ebl'us pri esperant'o? Ne. Oni ven'as al esperant'o-kurs'o ĝust'e por lern'i lingv'o'n ekster'a'n al fort'o-rilat'o'j. La sol'a ebl'a re'ag'o est'as honest'e konfes'i: tio est'as la nun'a stat'o de la lingv'o, kiu'n Zamenhof mem rigard'is provizor'a, almenaŭ pri la simil'a kaz'o de vort'o'j pseŭdo'sufiks'a'j:

Ni pov'as esper'i, ke pli aŭ mal'pli fru'e la (...) vort'o'j “fremd'a'j” far'iĝ'os arka'ism'o'j kaj ced'os si'a'n lok'o'n al vort'o'j “pur'e Esperant'a'j”; ni pov'as eĉ konsil'i tio'n; sed postul'i tio'n ni ne pov'as. (Lingv'a'j Respond'o'j, n-ro 52, vk cit., p. 34‒35; Zamenhof mem kursiv'ig'is.)

Ni do pov'as klar'ig'i al la lern'ant'o'j, ke esperant'o est'as liber'a lingv'o, en kiu oni ne rajt'as postul'i. Sed oni rajt'as esper'i kaj konsil'i. Tiu zamenhofa respond'o ĝeneral'e kontent'ig'as. La klas'o de'nov'e spir'as liber'e. Mi hav'as neniu'n ebl'o'n taks'i, kio okaz'as en la mond'o ĝeneral'e, sed mi'a impres'o est'as, ke la nun'a'j lern'ant'o'j pli bon'e sent'as la lingv'o'n ol ili'a'j antaŭ'ul'o'j, ver'ŝajn'e ĉar la kurs'gvid'ant'o'j mem pli bon'e sent'as ĝi'n. Est'us do ne mir'ig'e, se la evolu'o konduk'us al laŭ'grad'a for'las'o de la sen'util'a'j grek'aĵ'o'j.

Kompren'ebl'e, tiu evolu'o plu vek'os rezist'o'n. Leg'int'e la ĉi-supr'a'n paragraf'o'n pri mem'lern'e, kelk'a'j dir'os: “mi ne sent'as la du vort'o'j'n ekzakt'e sam'a'j; kvankam mi ne pov'as difin'i, kio, est'as io pli'a en aŭtodidakt'e”. Kompren'ebl'e est'as io pli'a: ĝi hav'ig'as pli alt'a'n mem'taks'o'n. Oni sent'as si'n pli alt'nivel'a – nobel'a, aŭ, grek'ec'e, aristokrat'a – se oni parol'as grek'e, ol se oni parol'as la normal'a'n, ĉiu'tag'a'n lingv'o'n, tiu'n de la “plej mal'riĉ'a'j kaj sen'kler'a'j vilaĝ'an'o'j”. Kaj la dezir'o sent'i si'n pli alt'a est'as tre potenc'a fort'o en hom'a'j afer'o'j. Tial ebl'e dum long'a temp'o ambaŭ form'o'j de lingv'o kun'ekzist'os.

Kaj ebl'e mi plen'e mal'prav'as, kaj komplet'e venk'os la grek'ec'a esperant'o, konker'ant'e iom post iom la tut'a'n mond'o'n ĝis nun fremd'a'n al ĝi ... Se tiel, tio signif'os, ke la mutaci'o okaz'is tro fru'e, aŭ ke en'tut'e ne tem'is pri mutaci'o. Ke la bezon'o sent'i si'n super'a est'is tro fort'a ĉe tro mult'a'j, por ke egal'ec'a'j rilat'o'j hav'u ŝanc'o'n prosper'i.

Kelk'a'j jar'cent'o'j pas'os, jar'mil'o'j ebl'e. Kaj la konfuz'a, nebul'a sopir'o hom'ar'a al demokrati'a'j rilat'o'j plu ag'os en la ombr'o, sub'konsci'e, ĝis ĝi en'karn'iĝ'os en nov'a lingv'o kapabl'a real'ig'i ĝi'n, lingv'o konform'a al la psik'o'lingv'ik'a'j leĝ'o'j de egal'ec'a hom'a komunik'ad'o. Kontraŭ'a'j fort'o'j prov'os dis'prem'i ĝi'n aŭ de'voj'ig'i ĝi'n de ĝi'a voj'cel'o. Sed al ili ĝi rezist'os: ĝi ekzist'os, ĝi persist'os. Sub tut'e ali'a form'o, ebl'e, ĝi proviz'os la hom'ar'o'n per bon'a lingv'o.

La est'ont'a verk'ist'o

Viv'ant'a lingv'o nask'as literatur'o'n. Est'as do normal'e, ke ankaŭ esperant'o literatur'e serv'u. Sed la verk'ist'o, kiu ver'e influ'os la evolu'o'n de la lingv'o en la direkt'o de ĝi'a plej'bon'ec'o, de ĝi'a kern'a esenc'o, ankoraŭ ne ver'e montr'iĝ'is, kvankam kelk'a'j proksim'is al tiu funkci'o.

Mi'a'opini'e, tiu verk'ist'o nepr'e aper'os. Li verk'os libr'o'j'n, kiu'j al'log'os tre ampleks'a'n part'o'n de la lingv'o'kolektiv'o, pro ili'a en'hav'o (tem'os ja pri iu, kiu hav'os i'o'n por dir'i, kaj ne iu, kiu verk'os amator'e, pli por lud'i per la lingv'o ol por i'o'n komunik'i), sed ankaŭ pro ili'a stil'o. Est'os iu, kiu bon'eg'e reg'os la ordinar'a'n lingv'o'n, la “real'a'n”, kiel mi ĉi-verk'e nom'is ĝi'n. Li plen'e rezign'os pri la nov'form'o'j, kiu'j ne en'ir'is la parol'a'n esperant'o'n, ĉar la bel'ec'o de li'a stil'o baz'iĝ'os sur plen'a ekspluat'o de la esprim'o-ebl'o'j, kies riĉ'ec'o'n konstant'e rivel'as la form'o'j spontan'e ŝpruc'ant'a'j, kiam esperant'ist'o'j komunik'as inter si.

Tiu talent'ul'o verk'os nek por la propr'a glor'o, nek por ŝanĝ'i la lingv'o'n aŭ ĝi'n evolu'ig'i laŭ si'a teori'o. Li verk'os, ĉar li est'os verk'ist'o, kaj do ne pov'os ne verk'i. Kaj, ĉef'e, li verk'os por la publik'o, kun grand'a respekt'o al tiu, kaj sekv'e al la spec'o de lingv'o, kiu'n ĝi uz'as. Sed ĉar li est'os eg'e talent'a, li uz'os ĝi'n mult'e pli bel'e ol tio okaz'as en konversaci'o'j kaj ordinar'a korespond'ad'o.

Mi'a'opini'e, li tut'e ne, aŭ tre mal'mult'e, uz'os grek'aĵ'o'j'n. Nek est'os li'a komunik'il'o la okcident'a sub'lingv'o. Li ne bezon'os unu'e verk'i kiel okcident'an'o, kaj post'e korekt'i si'n, anstataŭ'ig'ant'e ornitologi'a per bird'a (aŭ bird'o'scienc'a), hidraŭlik'a per akv'a kaj sekundar'a per du'a'grad'a. Li natur'e sent'os, ke ju pli simpl'a la form'iĝ'o, des pli bel'a la stil'o, ĉar des pli pur'e esperant'a. Li do hav'os efik'o'n mal'a'n al tiu de Kalocsay kaj Waringhien.

Tiu'j kred'ig'is al la publik'o, ke esperant'o ne pov'as per si mem bel'i. Ili komunik'is al la amas'o'j, aŭ al la part'o, kiu interes'iĝ'as pri literatur'o, si'a'n ne'fid'o'n kaj mal'estim'o'n al esperant'o. Si'a'j'n antaŭ'juĝ'o'j'n. Ne tiel la pri'parol'at'a verk'ist'o. Li'a influ'o est'os rivel'a: li mal'kaŝ'os al la esperant'ist'ar'o, ke ĝi posed'as trezor'o'n, kiu'n ne ebl'as el'ĉerp'i, ĉar kombin'ebl'o est'as sen'fin'a, kaj la kombin'ebl'a'j er'o'j en la ordinar'a lingv'o sufiĉ'e abund'as por respond'i al ĉiu'j bezon'o'j.

Komenc'e de mi'a en'mov'ad'a viv'o, mi leg'is poem'o'n, kies aŭtor'o'n mi forges'is, sed kies unu'a vers'o definitiv'e fiks'iĝ'is en mi'a memor'o:

Nigr'a'j nub'o'j dens'e nokt'as sur ĉiel'o ...

Simil'e mi'n tuŝ'is la vers'o'j de Kurzens:

Ankoraŭ dev'as fajr'i ver'a tag'o,
Ankoraŭ dev'as nigr'i ver'a nokt'o,
Ne pov'as ja de griz'o ĉio plen'i.

kaj de mult'a'j ali'a'j poet'o'j, inkluziv'e la ŝat'ind'a'n unuverson de Waringhien (Maura):

Abel'o last'a zum'as super la last'a roz'o.

Tia'j juvel'et'o'j montr'as la voj'o'n, kiu'n sekv'os la aper'ont'a verk'ist'o. Ili impres'as eg'e bel'e, art'e, kor'tuŝ'e. Sed ili ĉerp'is neni'o'n ekster'e. Ili uz'as plej simpl'a'n vort'proviz'o'n. Ili indik'as, el kio konsist'as literatur'a lingv'o sen'per'e al'ir'ebl'a al ordinar'a, ne'okcident'a esperant'ist'o.

Literatur'a lingv'o: io ali'a ol la ĉiu'tag'a

Pro psikologi'a'j kaŭz'o'j, alud'it'a'j en la unu'a ĉapitr'o, kiu'j'n detal'ig'i ĉi tie est'us tro long'e, pri'lingv'a'j diskut'ant'o'j em'as atribu'i al la kun'parol'ant'o star'punkt'o'n pli ekstrem'a'n ol tiu efektiv'e hav'as: emoci'o (eĉ ne konsci'at'a) favor'as tro'simpl'ig'o'n. Krom'e, io puŝ'it'a ĝis-ekstrem'e est'as pli facil'e kompren'ebl'a, kaj atak'ebl'a, ol pli nuanc'a koncept'ad'o. Tial, ver'ŝajn'e, kiam mi trakt'as pri la punkt'o'j ĉi tie konsider'at'a'j, oni oft'e mis'kompren'as mi'n, kaj kred'as, ke mi mal'akcept'as la diferenc'o'n inter la literatur'a lingv'o kaj la ordinar'a. Ali'vort'e, oni riproĉ'as, ke mi rekomend'as la uz'o'n de banal'a lingv'aĵ'o, simil'a al tiu, kiu'n oni uz'as en ĉiu'tag'a'j konversaci'o'j.

Tio'n dir'i est'as mis'form'i mi'a'n pens'o'n. Mi fort'e kred'as je literatur'a lingv'o, do je lingv'o plej'plej mal'banal'a. Sed kio vek'as sent'o'n pri banal'ec'o? Ne'konsci'a statistik'ad'o. Ne'sci'at'e, ni'a mens'o konstant'e klas'as tio'n, kio traf'as ĝi'n, kaj atribu'as al la koncern'a afer'o statistik'a'n situ'o'n: ĉiam'a, oft'eg'a, oft'a, mez'oft'a, mal'oft'a, eg'e mal'oft'a, neniam'a. Ni'a'j ide'o'j pri cert'ec'o kaj probabl'ec'o tia'manier'e est'iĝ'as. Sun'o ĝis nun lev'iĝ'is ĉiu'maten'e, sekv'e sun'lev'iĝ'o lok'iĝ'as en la kategori'o “ĉiam'a”: est'as do cert'e, ke ankaŭ morgaŭ ĝi el'nokt'ig'os ni'n. Mal'oft'e neĝ'as en novembr'o ĉi-region'e, sed tio kelk'foj'e okaz'as: est'as do probabl'e, ke ankaŭ ĉi-jar'e novembr'o montr'iĝ'os sen'neĝ'a. Ankaŭ pri lingv'a esprim'ad'o ni'a mens'o, ne'konsci'e, konstant'e statistik'as, tiel ke ni pov'as dir'i al ni: tio est'as banal'a, tio ne; tio est'as normal'a, tio ne.

Pro tio mi'a'opini'e erar'as la franc'a'j esperant'ist'o'j, kiu'j em'as uz'i ci anstataŭ vi por traduk'i la franc'a'n pronom'o'n tu. Se, en divers'a'j medi'o'j, vi sur'bend'ig'os cent hor'o'j'n da spontan'a esperant'o, tut'mond'e, kaj analiz'os tiu'n material'o'n, vi rimark'os, ke ci ne aper'as en vi'a specimen'o. Mal'e, se vi registr'os franc'lingv'a'j'n konversaci'o'j'n sammediajn, vi rimark'os, ke tu oft'e dir'iĝ'as. Vi rimark'os ankaŭ, ke en tiu'j situaci'o'j, kiam franc'lingv'an'o'j dir'as tu, esperant'ist'o'j dir'as vi, ne ci. Tiu'j'n fakt'o'j'n, ĉiu lingv'an'o kun mond'a'j rilat'o'j mens'e (sed ne neces'e konsci'e) registr'as. Uz'ant'e ci en tekst'o, vi do el'vok'as en vi'a leg'ant'o impres'o'n de strang'ec'o, de mal'oft'ec'o, kiu ne sent'iĝ'as, kiam franc'lingv'an'o leg'as tu-fraz'o'n. Ali'vort'e, la ci-uz'ant'a'j rol'ul'o'j ne parol'as normal'e kaj tiu form'o en literatur'a verk'o prav'iĝ'as nur, se oni dezir'as kre'i etos'o'n de ne'normal'a medi'o, la etos'o'n, kiu'n oni el'vok'us en la angl'a, anstataŭ'ig'ant'e you per thou.

En lingv'a produkt'aĵ'o, banal'ec'o pov'as rilat'i al la en'hav'o (pens'o'j ne'original'a'j) kaj al la form'o (manier'o uz'i la lingv'o'n, sen'de'pend'e de la tem'o pri'trakt'at'a). Pri la form'o, en esperant'o, disting'end'as du element'o'j: la radik'o'j mem, kaj ili'a aranĝ'o.

Ke esperant'o, literatur'e, est'as ekster'ordinar'e bon'a lingv'o, tio ŝuld'iĝ'as al la fakt'o, ke la kombin'liber'ec'o ebl'ig'as mal'banal'i uz'ant'e eĉ tre lim'ig'it'a'n nombr'o'n da radik'o'j. Mi spert'is pri tio spec'o'n de objektiv'a pruv'o, kiam Henri Vatré kaj Ret'o Rossetti, prepar'ant'e antologi'o'n de esperant'o-proz'o, propon'is en'met'i en ĝi'n mi'a'n rakont'et'o'n “Tim'ig'a dir'o”, aper'int'a en Las'u mi'n parol'i plu (Chapecó: Font'o, 1984, p. 48‒51; la sam'a publik'iĝ'is, kun kelk'a'j ŝanĝ'et'o'j, sub la titol'o “Terur'a nov'aĵ'o”, en Kontakt'o, 1983, 1, p. 10, kiel facil'nivel'a tekst'o). Tiu'n rakont'o'n mi verk'is dispon'ant'e nur la 460 radik'o'j'n (inkluziv'e de tabel'vort'o'j kaj afiks'o'j) vid'it'a'j'n en la dek'kvar unu'a'j ĉapitr'o'j de Gerda mal'aper'is!, ĉar ĝi est'is “akompan'a tekst'o” por la lern'ant'o'j uz'ant'a'j tiu'n lern'il'o'n. Montr'iĝ'is, ke person'o'j leg'ant'a'j ĝi'n eĉ ne rimark'as, ke ĝi est'is verk'it'a sub tia'j lim'ig'o'j. Se la element'o'j de la “real'a lingv'o” ne ebl'ig'us verk'i literatur'e, ĝi'a elekt'o por antologi'o ne kompren'ebl'us.

Mult'a'j, ali'flank'e, prov'as mal'banal'i per la uz'at'a'j radik'o'j. Mi'a'opini'e, ili mis'traf'as. Est'as iluzi'o imag'i, ke estetik'a efik'o rezult'as en esperant'o el la estetik'a efik'o de la koncern'a radik'o en la font'o'lingv'o. Tio preter'atent'as, ke, kaj en la font'o'lingv'o, kaj en esperant'o, radik'o'j hav'as en la mens'o'j i'a'n statistik'a'n lok'o'n, kiu de'pend'as de ili'a oft'ec'o en la respektiv'a'j lingv'o'j. Renkont'iĝ'as pri neolog'ism'o'j situaci'o simil'a al la supr'e koment'it'a pri ci.

Ekzempl'e, leg'ant'o, kiu renkont'as la vort'o'n febl'a (“mal'fort'a”, “sen'fort'a”), re'ag'as al ĝi kiel al io ekster'norm'a kaj sekv'e sent'as si'n ne amik'e al'ir'at'a de la verk'int'o, sed ŝancel'at'a, for'puŝ'at'a i'e'n ekster la teritori'o de la lingv'o, kiu'n li lern'is kaj am'as. La etos'o'n de la franc'a vort'o faible (prononc'u: /febl/) li tut'e ne sent'as. Eĉ franc'lingv'an'o sent'as i'o'n ali'a'n, ĉar faible est'as la normal'a vort'o en la franc'a por esprim'i la mal'o'n de “fort'a”, kaj en esperant'o la normal'a vort'o est'as mal'fort'a. Rezult'e, en la mens'o, la vort'o'j, kiu'j situ'as egal'lok'e est'as nur faible kaj mal'fort'a. La vort'o'j febl'a kaj faible ne star'as sam'nivel'e, aŭ, se vi vol'as, en la sam'a statistik'a kategori'o, kaj la franc'lingv'a esperant'ist'o ne sent'as, per kiu nuanc'o febl'a disting'iĝ'as de mal'fort'a. Tio kaŭz'as ĝen'o'n en la glat'a leg'ad'o de la tekst'o, eĉ se la koncern'at'o tuj kompren'as la koncept'o'n.

Por la plej mult'a'j esperant'ist'o'j, la vort'o simpl'e est'as mister'o. Ili ĉes'as sekv'i la rakont'ant'o'n kaj halt'as, sen'help'e. Inter ili, la re'ag'o'j mal'sam'as. Iu'j, post la ek'halt'o, ŝultr'o'lev'e preter'pas'os. Se tia'j vort'o'j tro abund'as, ili ne plu pov'os kompren'i la rakont'o'n kaj definitiv'e ferm'os la libr'o'n. Ebl'e ili'a interes'o pri esperant'lingv'a literatur'o tiu'hor'e mort'os. Mi renkont'is plur'a'j'n dek'o'j'n da hom'o'j, kiu'j dir'is al mi, ke ili neniam leg'as esperant'o-poezi'o'n, ĉar ili foj'e prov'is, sed est'is tro pen'e konstant'e uz'i vort'ar'o'n. Kiam mi montr'is al ili poem'o'j'n en la “real'a lingv'o”, ili eg'e mir'is kaj admir'is. Est'is por ili ĝoj'ig'a kaj re'kuraĝ'ig'a mal'kovr'o, ke ankaŭ ili'a lingv'o uz'iĝ'as poezi'e.

Inter tiu'j, kiu'j serĉ'os la signif'o'n de la vort'o, aper'os larĝ'a gam'o da divers'a'j re'ag'o'j. Kelk'a'j al'pren'os humil'a'n si'n'ten'o'n (“Mi ankoraŭ ne est'as sufiĉ'e spert'a esperant'ist'o, mult'o rest'as al mi lern'end'a”). Kelk'a'j re'ag'os snob'e (“Haha! Nov'a vort'o, kiu'n mi de nun uz'os por impres'i per mi'a kultur'nivel'o”). Sed la pli'mult'o, trov'int'e la signif'o'n, sent'os konstern'o'n kaj mir'o'n, oft'e miks'it'a'j'n kun koler'et'o (“Tio signif'as neni'o'n pli ol mal'fort'a! Kial diabl'e tiu aŭtor'o ne uz'as la normal'a'n vort'o'n?”), en kiu'n pov'os si'n en'ŝov'i naŭz'a el'rev'iĝ'o (“Mi lern'is lingv'o'n tut'e taŭg'a'n por literatur'o, sed jen de'nov'e libr'o verk'it'a en ali'a dialekt'o. Oni tromp'as mi'n!”).

Ebl'as poezi'i real'lingv'e

Resum'e do, laŭ mi'a gust'o kaj, konstat'ebl'e, laŭ tiu de tre ampleks'a part'o de la esperant'o-publik'o, la bel'ec'o de verk'o ne ŝuld'iĝ'as al la uz'o en ĝi de radik'o'j ekster'a'j al la “real'a lingv'o”. Oni pov'us esprim'i tiu'n star'punkt'o'n per du princip'o'j:

• Sen'bel'ec'a fraz'o rest'as sen'bel'ec'a, eĉ se en ĝi, anstataŭ vort'o'j el la “real'a lingv'o”, oni uz'as radik'o'j'n fremd'a'j'n al tiu (ali'vort'e, anstataŭ'ig'i frenez'a per fol'a aŭ mal'ĝoj'a per trist'a ne sufiĉ'as por ig'i fraz'o'n literatur'a).
• Bel'a fraz'o far'iĝ'as pli bel'a, se oni anstataŭ'ig'as en ĝi la vort'o'j'n el'ekster'a'j'n per vort'o'j el'intern'a'j, t.e. per vort'o'j form'it'a'j el element'o'j el la “real'a lingv'o”, kondiĉ'e ke oni bon'e sent'u tiu'n kaj plen'e ekspluat'u ĝi'a'j'n ebl'o'j'n.

Lim'ig'i si'n je vort'element'o'j el la “real'a lingv'o” ne signif'as verk'i banal'e. Tio'n bel'e ekzempl'ig'as la ĉi-supr'e cit'it'a unuverso de Waringhien (Maura):

Abel'o last'a zum'as super la last'a roz'o.

Star'as en ĝi nur vort'o'j el la “real'a lingv'o”, kaj ceter'e, ĉi-kaz'e, ĉiu'j trov'ebl'as en la Fundament'o. Tamen tiu fraz'o ne aparten'as al la parol'a aŭ ĉiu'tag'a lingv'o, nur al la literatur'a. Kial?

Unu'e pro la ide'o mem, pro la delikat'e pentr'it'a bild'o. Eĉ se ĝi aper'us en tut'e ordinar'a inter'parol'o, ĝi sent'iĝ'us kiel ekster'a al la ĉiu'tag'a lingv'o: ĝi est'as tro freŝ'e poezi'a por ke oni sent'u ĝi'n si'a'lok'a en banal'a konversaci'o; ĝi percept'iĝ'us kiel vizit'o de la literatur'a pens'o en la komun'a'n.

Du'e pro la form'o. La ritm'o, kvankam ne perfekt'e regul'a (pro la akcent'o de super), tamen est'as pli poezi'a ol tiu de normal'a fraz'o. Kiam, ne'intenc'e, oni el'dir'as fraz'o'n kun regul'a ritm'o, hom'o'j tio'n rimark'as, kaj em'as ŝerc'e koment'i: “Ej! Vi poezi'as!” (Ekzempl'e se vi dir'os: “Mi morgaŭ cert'e ven'os, eĉ se vi mi'n ne ŝat'as”, la ne'poezi'ec'o de la ide'o ne mal'help'os vi'a'j'n kun'parol'ant'o'j'n sent'i la fraz'o'n, iel, poezi'a). Sed krom'e, en la pri'parol'at'a vers'o, plej agrabl'a poezi'a efik'o ricev'iĝ'as pro la ne'ordinar'a lok'o de last'a post abel'o, dum la normal'a lok'o konserv'iĝ'as en last'a roz'o: la ŝanĝ'o rilat'e al la kutim'a vort'ord'o kaj la intenc'a ne'simetri'o efik'as literatur'e. Abel'o last'a situ'as laŭ ni'a mens'a statistik'o en la region'o “mal'probabl'a”. Tial est'as ne'ebl'e sent'i en ĝi banal'aĵ'o'n.

Kompren'ebl'e, ne sufiĉ'as uz'i ne'kutim'a'n lingv'aĵ'o'n por literatur'i. Io pli'a, ne'difin'ebl'a (ĉar rilat'a al la dekstr'a du'on'cerb'o) krom'e neces'as: io, kio'n vort'o'j kiel harmoni'o aŭ bel'a pov'as iom'et'e el'vok'i. Dir'i

Zum'as super la roz'o last'a abel'o last'a

est'us esprim'i si'n ne'banal'e, sed ne pro tio poezi'i.

Mi pren'u du'a'n ekzempl'o'n, poem'o'n de Luci'e'n Thévenin, el La van'a kant'o:

Kiam mi re'ven'is
al mi'a vilaĝ'o,
ne plu est'is popl'o'j
sur la river'bord'o,
kie ili star'is.

Kiam mi re'ven'is,
la ŝton'kruc'o flav'a
ĉe la voj'a rand'o
est'is renvers'it'a,
kaj la pec'o'j kuŝ'is.

Mi ne plu re'trov'is,
kiam mi re'ven'is,
la knab'in'o'n brun'a'n,
kiu lud'is kun mi:
ŝi'n la mort'o pren'is.

Kaj la roz'ĝarden'o
est'as nun sen'flor'a.
Sur ĝi kresk'as sol'e
la sovaĝ'a'j herb'o'j.

Re'foj'e: nur fundament'a'j vort'o'j, kiu'j'n oni facil'e registr'us en specimen'o'j de la parol'a lingv'o. Eĉ la vort'ord'o est'as preskaŭ tut'e tiu de ĉiu'tag'a babil'ad'o. Kaj rim'o'j ne est'as. La poezi'ec'o font'as nur el la ritm'o kaj sent'o'j. Egal'e, ĉu tiu poem'o plaĉ'as aŭ ne, ĝi ne're'bat'ebl'e aparten'as al la skrib'a lingv'o, literatur'a.

Simil'a'j'n kaz'o'j'n oni pov'us mult'ig'i. Leg'u ekzempl'e la poem'o'n de Lodewijk Cornelis Deij “Al la jud'a for'ir'int'o”, en Esperant'a Antologi'o (William Auld, red.; Roterdam'o: UEA, 1984, p. 375). Tiu plej kor'tuŝ'a verk'o uz'as nur vort'o'j'n el la ĉiu'tag'a lingv'o.

Traduk'i: tra'konduk'i al kompren'o

Por fin'i ĉi tiu'n konsider'ad'o'n, mi propon'as al vi kompar'i la unu'a'n strof'o'n de la Aŭtun'a kant'o de Verlaine en la traduk'o'j de Pagnier, Grabowski kaj Kalocsay:

Pagnier	Grabowski	Kalocsay
La long'a plor'ad'o De la violon'o'j De l’ aŭtun'o Vund'ad'as la kor'o'n Al mi per langvor'o Unu'ton'a.	Dum ĝem'e son'as La violon'a Aŭtun'a spir’ Prem'iĝ'as kor'o De monoton'a Sopir’.	La velk'sezon’ Per violon’ Ĝem'o'son'a Vund'as ĉe l’ kor’ Mi'n per langvor’ Monoton'a.

La kaloĉaj'a tekst'o alt'e super'as la du ali'a'j'n, i.a. ĉar ĝi sol'a perfekt'e re'don'as la ritm'o'n de la franc'a original'o. Sed tiu sukces'o neniel ŝuld'iĝ'as al la uz'at'a'j vort'o'j. Se la lingv'o far'iĝ'us mal'pli grek'ec'a kaj ni anstataŭ'ig'us li'a'n monoton'a per unu'ton'a, li'a traduk'o ne far'iĝ'us mal'pli bel'a, kaj, invers'e, tiu de Pagnier ne est'us pli sukces'a, se, anstataŭ ĝi'a unu'ton'a ni dir'us monoton'a. La literatur'a efik'o font'as, ne el la vort'o'j, sed el la art'a aranĝ'o de la lingv'a'j element'o'j. Ekzempl'e, la kaloĉaj'a velk'sezon’ est'as geni'a manier'o hav'ig'i poezi'a'n sinonim'o'n al aŭtun'o, tamen uz'ant'e nur fundament'a'j'n radik'o'j'n.

Sed kio pri langvor'o, kiu cert'e ne aparten'as al la “real'a lingv'o”? Ni unu'e rimark'u, ke ĝi'a en'est'o en la traduk'o de Pagnier ne sufiĉ'as por ig'i tiu'n literatur'a bel'aĵ'o. Kalocsay ne sukces'is evit'i ĝi'n, aŭ ne dezir'is. Per tio li diferenc'as de la aper'ont'a verk'ist'o, pri kiu mi parol'as ĉi-ĉapitr'e, ĉar tiu trov'os rimed'o'n esprim'i la koncern'a'n ide'o'n per element'o'j el la “real'a lingv'o”.

Tio'n prov'is far'i mi. Bedaŭr'ind'e, mi hav'as nek la talent'o'n de Kalocsay, nek tiu'n de la est'ont'a verk'ist'o; sekv'e, kiel atend'ebl'e, al mi ne prosper'is. Tamen, mi sent'as plej fort'e, ke mi'a ne'ating'o ŝuld'iĝ'as al mi'a mank'o de talent'o, ne al la mal'riĉ'ec'o de la ordinar'a lingv'o.

Kiam mi est'is profesi'a traduk'ist'o, ni dev'is de temp'o al temp'o traduk'i poem'o'n, jen tut'e, jen kelk'a'j'n vers'o'j'n, jen nur unu fraz'o'n. Ekzempl'e, en la Ĝeneral'a Asemble'o de UN, ĉiu'j parol'ad'o'j est'is franc'ig'at'a'j, kaj kelk'a'j deleg'it'o'j, ĉef'e latin'amerik'a'j kaj arab'a'j, em'as en'ŝov'i iom da poezi'o en si'a'j'n elokvent'aĵ'o'j'n.

Plen'e fidel'e traduk'i tia'j'n tekst'o'j'n est'as ne'ebl'e. Ni do, kiel traduk'ist'o'j, far'is, kio'n ni pov'is. Kaj sam'e far'as traduk'ist'o'j, kiu'j publik'ig'as si'a'lingv'e poem'ar'o'n el ali'a kultur'o. Neniam ver'a traduk'ist'o ŝanĝ'as la lingv'o'n aŭ en'konduk'as en ĝi'n fremd'vort'o'n, ĉar li stumbl'is ĉe iu koncept'o. Prov'ant'e trans'lingv'ig'i, oni sekv'as ide'o'n, ĝi'n for'ĵet'as, kapt'as ali'a'n, ĝi'n for'ĵet'as, ktp, ĝis rest'as kelk'a'j mis'traduk'o'j iom mal'pli mis'a'j ol la ali'a'j. En instituci'o, traduk'ist'o tiam ĝeneral'e sub'met'as si'a'j'n prov'o'j'n al koleg'o'j aŭ al revizi'ist'o. Permes'u, ke mi nun pet'u vi'n lud'i tiu'n rol'o'n: decid'u vi, kiu est'as la mal'plej fuŝ'a el mi'a'j fuŝ'traduk'o'j. Ver'ŝajn'e ja, eĉ se la rezult'o de mi'a prov'ad'o ne est'as apart'e salut'ind'a, interes'os plur'a'j'n el vi vid'i, kia'voj'e mi serĉ'is. Jen do unu el mi'a'j unu'a'j el'cerb'aĵ'o'j:

La ĝem'a son’
De l’ violon’
Velk'sezon'a
Port'as mi'n al
Kor'vund'a pal’
Unu'ton'a.

Ni'a hungar'a fam'ul'o geni'e hav'ig'is al si la rim'a'j'n element'o'j'n neces'a'j'n por bon'e el'franc'ig'i la tri unu'a'j'n vers'o'j'n. Kial do li arbitr'e ŝanĝ'is la ord'o'n de la ide'o'j, kaj per tio sen'util'e mal'proksim'iĝ'is de la original'o? Mi re'ord'ig'is ili'n, kaj far'is el la ĝem'a son’ la subjekt'o'n de la verb'o, kiel en la franc'a. Tio est'as simpl'a aplik'o de princip'o sekv'at'a de ĉiu'j bon'a'j profesi'a'j traduk'ist'o'j: distanc'iĝ'u de la original'o nur, se fidel'a trans'vort'ig'o ne ebl'as, aŭ ne respekt'as la spirit'o'n de la cel'lingv'o.

Pri langvor'o li cert'e est'as pli fidel'a, almenaŭ unu'a'vid'e. Tamen, kun vi'a indulg'o, mi prov'u kiel ebl'e plej bon'e advokat'i al mi. La franc'a vort'o langueur el'vok'as i'a'n dolĉ'a'n melankoli'o'n, mank'o'n de fort'o, de vigl'ec'o, de viv'o. Bénac, en si'a por tia'j koncept'o'j eg'e preciz'a kaj nuanc'a Dictionnaire des synonymes (Parizo: Hachette, 1956), difin'as ĝi'n dir'ant'e:

tiu vort'o uz'iĝ'as pri anim'stat'o sen fort'o kaj sen vol'o, pri la mens'a'j produkt'o'j sen'varm'a'j kaj sen'interes'a'j, pri la afer'o'j, kiu'j hav'as nek aktiv'ec'o'n, nek mov'o'n (p. 528; el'franc'ig'o mi'a).

Ni rigard'u la tri'a'n difin'o'n de pal'a en Piv; ĝi konsist'as el kvin vort'o'j: sen'viv'ec'a, sen'ĉarm'a, sen'interes'a, sen'fort'a, sen'pov'a. Ĉu tiu'j, kun'e, ne el'vok'as i'o'n plej proksim'a'n al tiu langueur, kiu'n pri'skrib'as la vort'ar'o de Bénac? Kaj tamen, tiu vort'o ne kontent'ig'as: difin'o'j parol'as nur al ni'a mal'dekstr'a cerb'o, kaj la poezi'a efik'o nask'iĝ'as en ties dekstr'a kun'ul'o.

Cert'e, kio plej ŝok'os okcident'an'o'j'n en mi'a traduk'o, est'as la uz'o de unu'ton'a anstataŭ monoton'a. Sed ni ne dir'as mono'brak'ul'o, mono'kolor'a, mono'lingv'a, mono'anim'e! Unu'anim'e est'as sam'e metafor'a kiel unu'ton'a. Kial do tiu'n ne uz'i, kiel oni far'is dum la unu'a'j jar'dek'o'j de la lingv'o? Mi prefer'as ĝi'n pro konsider'o al la an'o'j de popol'o'j kun ne-hind-eŭrop'a lingv'o, kaj ankaŭ ĉar la ali'a tuj pens'ig'as mi'n pri mon'o. Tamen mi ne vol'us pri tio batal'i: mi agnosk'as, ke monoton'a aparten'as al la “real'a lingv'o”.

La tekst'o, kiu'n mi prezent'is ĉi-supr'e, ne est'as tre sukces'a. Mi nun sub'met'os al vi tri pli'a'j'n prov'o'j'n. Leg'ant'e ili'n, bon'vol'u ne forges'i, ke mi'a cel'o est'as montr'i, ke, se traduk'i poem'o'n est'as ne'ebl'e, ni'a “real'a lingv'o” sufiĉ'e riĉ'as por proksim'ig'i ni'n al sam'e kontent'ig'a'j solv'o'j, kiel en poezi'traduk'o naci'lingv'a. Ali'vort'e, jen'a'j traduk'prov'o'j ne est'as pli mal'bon'a'j ol simil'a'j, kiu'j'n mi far'is en la franc'a'n, kiam mi est'is profesi'a traduk'ist'o. La fuŝ'o'n oni do just'e atribu'u al mi, ne al la lingv'o. Ver'dir'e, esperant'o'n mi sent'as pli riĉ'a kaj fleks'ebl'a ol la franc'a, kies literatur'kapabl'o'n neni'u iam ajn ne'is. Jen tri iom simil'a'j trov'aĵ'o'j:

La ĝem'a son’ De violon’ Velk'sezon'a Mi'n vund'as ĝis Kor'dolĉ'a griz’ Unu'ton'a.

Dum plor'e son’ De velk'sezon’ Violon'as, Vund'e en mi Melankoli’ Unu'ton'as.

La plend'a son’ De violon’ Velk'sezon'a Vund'as mi'n per Dolĉ'a sufer’ Unu'ton'a.

Traduk'i poezi'o'n est'as trans'don'i sent'o'j'n. Tial la last'e cit'it'a prov'o aper'os la plej bon'a, kvankam, unu'a'vid'e, sufer’ est'as perfid'o. Sent'o ja el'vok'iĝ'as per la tut'a kun-efik'o de plur'a'j esprim'o'j, ne per unu vort'o. Patr'o plej mal'bon'e situ'as por juĝ'i si'a'n id'o'n, kaj mi mem do ne pov'as juĝ'i, sed mi ne mir'us, se mult'a'j leg'ant'o'j opini'us, ke kiam sufer'o est'as dolĉ'a kaj unu'ton'a, krom'e nask'at'a de violon'a lul'ad'o, ĝi far'iĝ'as preskaŭ egal'a al tio, kio'n Verlaine nom'is langueur.

La iluzi'o pri lingv'o perfekt'a

Oni ne forges'u, ke por trans'don'i i'o'n el unu kultur'o al ali'a, la unu'a kondiĉ'o est'as uz'i vort'o'j'n kompren'ot'a'j'n. La ide'o, ke langvor’ pli fidel'as, est'as iluzi'a: ĝi trans'don'as i'o'n nur al hom'o'j, por kiu'j la vort'o est'as el'vok-riĉ'a. Por sent'i la harmon'o'j'n de vort'o, neces'as, ke oni renkont'u ĝi'n cent- aŭ almenaŭ kvin'dek-foj'e en divers'a'j situaci'o'j kaj ĉirkaŭ'tekst'o'j. Leg'i la signif'o'n el vort'ar'o hav'ig'as al vi neni'o'n el la etos'o de la radik'o: difin'o traf'as nur, kiel ni vid'is, la mal'dekstr'a'n cerb'o'n, kiu est'as plej indiferent'a pri poezi'o.

Ali'vort'e, ĉin'o, arab'o, iran'an'o, rus'o renkont'ant'a la vort'o'n langvor’ sent'as si'n antaŭ io sen'bild'a, sen'son'a, sen'anim'a. Sufer’, si'a'flank'e, cert'e el'vok'as i'o'n al la lingv'e matur'a esperant'ist'o, kia ajn li'a origin'a kultur'o. Tiu vort'o ebl'e ne perfekt'e koincid'as kun la verlen'a original'o, sed ĝi est'as pli proksim'a, por tia leg'ant'o, ol komplet'a nul'vibr'aĵ'o.

Kompar'o help'os vi'n tio'n sent'i. Kio'n vi opini'us pri la du vers'o'j

Glor'u l’ Etern'ul'o'n: li bon'as,
sen'fin'as li'a ĥesdo.

Ĉu vi sent'as tio'n esperant'o? Ĉu tio el'vok'as i'o'n al vi? Nu, bon'e, vi renkont'as la vort'o'n unu'a'foj'e kaj serĉ'os ĝi'n en vort'ar'o. Imag'u do, ke vi trov'as jen'a'n difin'o'n: ĥesdo: ec'o de anim'o karakteriz'at'a per la dezir'o, ke la ali'ul'o(j) dis'volv'iĝ'u bon'e laŭ si'a esenc'o, sent'u si'n plej bon'e en etos'o de respekt'at'ec'o; inklin'o donac'i mal'avar'e; em'o akcept'i, pardon'i; dezir'o favor'i iu'n; bon'kor'ec'o. Ĉu leg'int'e tiu'n difin'o'n, vi vibr'as kun la antikv'a hebre'a poet'o, kiu lirik'e esprim'is entuziasm'o'n pri si'a Di'o per la ĵus cit'it'a'j vort'o'j?

Est'as plej dub'ind'e. La asert'o “tiu traduk'o plej fidel'as” est'us tromp'a, ĉar tut'e simpl'e ne tem'as ĉi-kaz'e pri traduk'o. Traduk'i ja origin'e signif'as “tra'konduk'i”: gvid'i la leg'ant'o'n tra la lingv'a mont'ar'o, kiu star'as bar'e inter vi kaj la land'o de kompren'o. Konduk'int'e vi'n ĝis la du'a vers'o, la gvid'ist'o simpl'e mal'aper'is, las'ant'e vi'n sol'a, lim'ig'it'a je vi'a'j rimed'o'j (kaj tiu'j rimed'o'j pov'as est'i et'a'j-et'a'j: okcident'an'o'j facil'e preter'vid'as, ke en la ceter'a mond'o mult'a'j esperant'ist'o'j ne hav'as la mon'o'n neces'a'n por akir'i bon'a'n, dik'a'n vort'ar'o'n).

Sed se la vers'o'j tekst'as:

Glor'u l’ Etern'ul'o'n: li bon'as,
sen'fin'as li'a am'o.

la tra(ko'n)duk'ist'o plen'um'is si'a'n funkci'o'n: li ebl'ig'is al vi sekv'i la poet'o'n, akompan'i ties sent'o'n, eĉ se la last'a vort'o ne plen'e fidel'e komunik'as la senc'o'n de la ne'traduk'ebl'a hebre'a ĥesed. Fidel'ec'o en la du'a kaz'o ekzist'as, kvankam ne perfekt'a. En la unu'a, est'as nur pseŭdo-fidel'ec'o.

La sam'a'n rezon'o'n oni pov'as aplik'i al langvor'o. Tiu vort'o trans'don'as la sent'o'n al tro mal'grand'a part'o de la esperant'o-kolektiv'o por est'i akcept'ebl'a en traduk'o, se ni agnosk'as la real'o'n, ke ekzist'as mult'a'j esperant'ist'o'j ekster la mond'o okcident'a.

Jes ja, ekzist'as hom'o'j, laŭ kiu'j esperant'o'n spirit'e stamp'as okcident'ec'o; por ili, ĝi radik'as en okcident'a kultur'o, kaj sekv'e rajt'as sen'lim'e trans'pren'i vort'o'j'n el latin'id'a'j lingv'o'j (iom ankaŭ el ĝerman'a'j), sed ne el la ceter'o de la mond'o. Mi fort'e dub'as, ke la est'ont'a evolu'o prav'ig'os ili'n. Se, en inter'lingv'o, valid'as la ide'o privilegi'i tiu'n kultur'o'n, kial ne kontent'iĝ'i per la angl'a, en kiu preskaŭ ĉiu'j latin'id'a'j radik'o'j jam trov'iĝ'as? Aŭ per la latin'a? Aŭ almenaŭ al'pren'i inter'lingv'o'n el la “naturalism'a” famili'o, sen slav'a-jid'a spirit'o, lingv'o'n, kies struktur'o'j ne est'us fremd'a'j al la hind'eŭrop'a sistem'o? La si'n'ten'o uz'i esperant'o'n, sed konstant'e privilegi'i unu kultur'zon'o'n, est'as mem'kontraŭ'dir'a. Esperant'o hav'as senc'o'n nur kiel tra'konduk'il'o. Nur tiel ĝi rest'as bon'a lingv'o. Aŭ ĝi respond'os al tiu si'a al'vok'iĝ'o, aŭ ĝi mort'os.

Se ĉia traduk'o de la verlen'a strof'o ne uz'ant'a la vort'o'n langvor'o ŝajn'as al vi pal'a, mi em'os pens'i, ke vi'n kapt'is la sopir'o hav'i en esperant'o lingv'o'n perfekt'a'n. Tia dezir'o est'as plej natur'a: esperant'o, eĉ se nur pro la nom'o mem, viv'ig'as esper'o'j'n, kaj unu el la esper'o'j kuŝ'ant'a'j fund'e de ni'a kor'o est'as en'iĝ'i en perfekt'a'n mond'o'n, kie ne plu est'us zorg'o'j aŭ mal'agrabl'aĵ'o'j, ĉar ĉio perfekt'e funkci'us. Ve, tia mond'o ĉi-ter'e est'as iluzi'a. Perfekt'o est'as io absolut'a, kaj ni viv'as nun en mond'o de relativ'ec'o. Kvankam komun'a kaj normal'a, la sopir'o ĉi-viv'e renkont'i perfekt'ec'o'n fakt'e aparten'as al infan'a aŭ adolesk'ul'a tavol'o de ni'a psik'o; la plej matur'a part'o de ni rezign'is ĝi'n, ĉu en'tut'e, ĉu almenaŭ rilat'e al la viv'o sur ni'a planed'o, ĉi-flank'e de mort'o.

Se ni vol'as pens'i pri esperant'o real'ism'e kaj just'e, ni dev'as anstataŭ'ig'i la absolut'a'n koncept'o'n “perfekt'a”, ni'a'mens'e, per la relativ'a “plej'bon'a”. Se ni akcept'os langvor'o kaj simil'a'j'n radik'o'j'n, la lingv'o ne est'os plej'bon'a, eĉ se ĝi ebl'ig'os perfekt'a'j'n el'franc'ig'o'j'n, ĉar ĝi ne ebl'ig'os sam'perfekt'e traduk'i el ali'a'j kultur'o'j. En rus'a'j poem'o'j kaj kant'o'j oft'as la vort'o toska. La rus'a-esperant'a vort'ar'o de Bokarev traduk'as ĝi'n per “sopir'o, melankoli'o, angor'o”. Tiu'j tri sufiĉ'e distanc'as unu de la ali'a, por ke vi kompren'u, ke neni'u perfekt'e esprim'as la koncept'o'n aŭ la sent'o'j'n el'vok'at'a'j'n de la rus'a vort'o. Por sam'perfekt'e traduk'i Puŝkin kiel Verlaine, ni do dev'us en'konduk'i tosko. Sed kio pri la portugal'a saudade, pri la angl'a gloom? Kaj pri la mult'a'j franc'a'j vort'o'j ali'a'j ol langueur, por kiu'j mank'as absolut'e ĝust'a traduk'o?

En la franc'a'n ne ebl'as perfekt'e traduk'i la esperant'a'n sopir'i. La lingv'o tamen bon'eg'e funkci'as literatur'e. Saĝ'ec'o kaj sent'o'matur'ec'o postul'as, ke ni rezign'u ni'a'n dezir'o'n je perfekt'a inter'lingv'o. Ni hav'as lingv'o'n eg'e riĉ'a'n, pli riĉ'a'n kaj pli fleks'ebl'a'n ol mult'a'j grand'literatur'a'j lingv'o'j, kiel montr'as mult'a'j ni'a'j real'lingv'a'j traduk'o'j. Kiel poezi'a traduk'lingv'o, ĝi super'as ĉiu'n, kiu'n mi sufiĉ'e sci'as por pov'i juĝ'i. Ke ĝi ne est'as perfekt'a, tio ne est'as mank'o; tio ig'as ĝi'n pli hom'a: bon'a lingv'o.

Pli'a'j traduk'prov'o'j

Sed ni re'ven'u al Verlaine. Jen kelk'a'j ali'a'j prov'o'j:

Aŭtun'sezon’ Per violon’ Plend'e son'as, Kaj vund'a lul’ Al dolĉ'a nul’ Mi'n for'don'as.

La ĝem'a son’ De l’ violon’ Velk'sezon'a Vund'pel'as mi'n Al kor'o'ŝlim’ Unu'ton'a.

La plend'a son’ De l’ violon’ Velk'sezon'a Vund'as mi'n ĉe Kor'o per ve’ Unu'ton'a.

Singult'a son’ De violon’ Velk'sezon'a Mi'n vund'as plu Per kor-enu’ Unu'ton'a.

Mi ne kontrol'is pri ĉiu'j pec'o'j, sed la last'e prezent'it'a en'hav'as nur vort'o'j'n el la Fundament'o. Ankaŭ la pli'mult'o el la ali'a'j, plej probabl'e. Kvankam, kiel dir'it'e, far'int'o mem ne pov'as objektiv'e juĝ'i, ĉi tiu last'a ŝajn'as al mi tre fidel'a al la original'a verlenaĵo, kaj form'e, kaj senc'e, kaj etos'e. Ĉiu'j koncept'o'j/el'vok'aĵ'o'j de la original'o re'trov'iĝ'as en ĝi, escept'e de la “long'ec'o” de la plor'singult'ad'o, kiu'n ankaŭ Kalocsay el'las'is (se vi trov'as, ke singult'a long’ aŭ singult'o'long’ est'as kompren'ebl'a, aŭ almenaŭ el'vok'as i'o'n, ni pov'us tiel korekt'i la unu'a'n vers'o'n kaj ricev'i ver'e sen'mank'a'n traduk'o'n; fakt'e, la vort'o plu iom esprim'as tiu'n ide'o'n mi'a'tekst'e). Krom'e, ili star'as en ekzakt'e la sam'a ord'o, kiel en la franc'a strof'o, la senc'o est'as ĝust'e re'don'it'a, kaj la ritm'o muzik'as preciz'e kiel en la verlenaĵo.

Mi ne kapabl'us sam'e fidel'e traduk'i poem'o'n el ali'a lingv'o en la franc'a'n. Kiom ajn ne'perfekt'a mi'a rezult'o, ĝi do est'as por mi pruv'o, ke la fundament'a lingv'o pli riĉ'as kaj fleks'ebl'as ol mi'a ge'patr'a, kaj mi rajt'as pri tio parol'i sur'baz'e de efektiv'a spert'o: mi est'is mult'jar'e profesi'a franc'ig'ist'o.

Esper'ebl'e, kia ajn vi'a juĝ'o, vi konklud'os el tiu prov'ad'o, ke, se mi ne sukces'is, ne kulp'as la “real'a” esperant'o. Ĝi est'as eg'e riĉ'a, ĉar, kontrast'e kun mult'a'j lingv'o'j, ĝi'a pov'o kombin'i est'as sen'fin'a, kaj vi do pov'as sen'fin'e inter'ŝanĝ'i la esprim'o'j'n, kiu'j prezent'iĝ'as al vi'a mens'o. En la ĉi-supr'a'j specimen'o'j, se ne plaĉ'as al vi singult'a, vi pov'as anstataŭ'ig'i ĝi'n per plor'ĝem'a el ali'a prov'o. Vi pov'as inter'ŝanĝ'i la tri unu'a'j'n vers'o'j'n de la last'a prov'o kun tiu'j de la du antaŭ'a'j. Ktp ktp. Jes, ni'a “real'a lingv'o” hav'ig'as al traduk'ist'o eg'e pli ampleks'a'n rimed'ar'o'n ol la franc'a. Tiu form'o de esperant'o pov'as serv'i literatur'e. Sed nur je la kondiĉ'o, kiu'n ĉiu art'a ag'ad'o postul'as: oni hav'u talent'o'n.

Tri interes'o'j sam'direkt'e kun'flu'as

Talent'o karakteriz'os la real'lingv'a'n verk'ist'o'n. Mi ripet'u: mi ne dub'as, ke tiu aper'os. Li'a'n inter'ven'o'n postul'as la tut'a soci'histori'a evolu'o, kiu ebl'ig'is al esperant'o en'karn'iĝ'i en Zamenhof kaj post'e tut'mond'e dis'vast'iĝ'i sub ne'kred'ebl'e mal'favor'a'j cirkonstanc'o'j, iom post iom amas'ig'ant'e la element'o'j'n neces'a'j'n por iĝ'i la mir'ind'a, literatur'graved'a lingv'o, kiu ĝi nun est'as. Ebl'e tiu por'popol'a verk'ist'o jam ekzist'as kaj verk'is. Ebl'e li aŭ ŝi nur dev'as nun konsci'iĝ'i pri la fakt'o, ke li'a person'a interes'o, la interes'o de la popol'o, kaj la interes'o de la lingv'o kun'flu'as sam'direkt'e.

Li'a person'a interes'o, ĉar tia verk'ad'o hav'ig'os al li plezur'o'n, kaj ebl'e ankaŭ fam'o'n. Serĉ'i la propr'a'n glor'o'n influ'as negativ'e, se tio est'as la ĉef'cel'o, ĉar oni tiam vol'as super'i, dum lingv'o-progres'ig'a verk'ist'o ĉef'e dev'as serv'i al io pli alt'a ol li. Ĉe fam'serĉ'ant'o, person'a'j konsider'o'j sufok'as respekt'o'n al la kolektiv'a'j, al la soci'a'j, ali'vort'e al la leg'ant'ar'o kaj al la lingv'o. Sed se fam'o est'os, ne precip'a cel'o, sed normal'a rezult'o de bon'a verk'ad'o, ĝi est'os ĝu'ebl'a kaj ĝu'ind'a.

La popol'a interes'o, ĉar la kolektiv'o dezir'as pov'i leg'i plaĉ'a'n literatur'o'n, kiu ne dev'ig'as hav'i vort'ar'o'n ĉe-man'e. Kaj ĝi eg'e sopir'as re'trov'i si'a'n lingv'aĵ'o'n, sen'ornam'e bel'ig'it'a, alt'ig'it'a nur per talent'o. Oni ident'ig'as si'n al si'a lingv'o. Se mi'a lingv'o est'as pli bel'a ol mi kred'is, mi aparten'as al io pli bel'a ol mi kred'is, mi do iel est'as pli bel'a ol mi kred'is. Hom'o, kiu leg'as si'a'n esperant'o'n, en form'o pli art'a, sed ne pli komplik'a, ol li mem pov'as uz'i ĝi'n, sent'as si'n port'at'a supr'e'n. Kaj hom'o'j ŝat'as tiu'n sent'o'n. La viv'o tro oft'e ja ten'as ili'n grund'nivel'e.

La interes'o de la lingv'o, ĉar la lingv'o em'as evolu'i laŭ si'a esenc'o. Se, sur io viv'ant'a, kio komenc'is kresk'i, vi konstant'e greft'as element'o'j'n for'ŝir'it'a'j'n el ali'a'j viv'aĵ'o'j, vi kre'as monstr'o'n. Nutr'i si'n ĉerp'ant'e el la ĉirkaŭ'a medi'o, dum oni tro mal'fort'is por hav'i en si ĉio'n neces'a'n, est'as unu afer'o; sed stabil'iĝ'int'e kiel iu san'a kaj fortik'a, tra'viv'i per'fort'a'n en'glut'o'n de ne'neces'a'j nutr'aĵ'o'j est'as ali'a. La lingv'o dezir'as elegant'i, ne elefant'i, ne dik'iĝ'i tia'grad'e, ke ĝi tra-mamut'u al si la voj'o'n est'ont'ec'e'n. La verk'ist'o, kiu talent'e uz'os ĝi'n, kia ĝi nun est'as, serv'os ĝi'n kiel neni'u antaŭ'e.

La generaci'o'j dank'os li'n, aŭ ŝi'n. Ĉar ili est'os regal'it'a'j per mir'ind'a donac'o: bon'a lingv'o.